Met het boek ”Rampen” dat eind deze week verschijnt, rondt prof. dr. Lotte Jensen het project ”Dealing with Disasters in the Netherlands – The Shaping of Local and National Identities, 1421-1890” af. Zes jaar lang onderzocht de Nijmeegse cultuurhistoricus het omgaan met rampen in Nederland. „Mensen hebben na een ramp behoefte aan zingeving: waarom gebeurt deze ramp, wat zijn de gevolgen en waar vind ik houvast? Dat uit zich ook in cultuur, in muziek.”

Toen het project van start ging, was van een coronapandemie nog geen sprake. Heeft die invloed gehad op de uitkomsten van het onderzoek?

„We zagen opeens voor onze ogen gebeuren wat we aan het onderzoeken waren. Een nieuw inzicht was het onderscheid tussen wat wij flitsrampen noemen en catastrofes die zich langzaam voltrekken. Bij flitsrampen, zoals een ongeval met een trein of vliegtuig, komen er al snel herdenkingen en monumenten. Bij langdurige rampen is er geen duidelijk einde en soms ook geen duidelijk begin aan te wijzen. Er is ook geen exacte ramplocatie voor een gedenkteken. Maar de belangrijkste oorzaak is dat mensen willen vooruitblikken en het liefst vergeten wat er is gebeurd. Daardoor wordt de coronacrisis nog nauwelijks herdacht.

Overigens komt ook bij flitsrampen het herdenken soms laat op gang. De treinramp bij Harmelen in 1962 is vijftig jaar later pas herdacht. Daardoor dringt zich de vraag op wat wij vergeten. Wie weet nog van de grote hongersnood in de negentiende eeuw? Als je op straat naar de stormvloed van 1825 zou vragen, zou je weinig respons krijgen. Maar ik voorspel dat deze watersnood volgend jaar veel aandacht krijgt, vanwege de actuele discussie over het klimaat. Of een ramp in het geheugen blijft, hangt af van de mate waarin hij wordt herdacht, maar ook van opmerkelijke details, zoals het kindje in de wieg dat de Sint-Elisabethsvloed zou hebben overleefd of de negenjarige jongen die als enige het vliegtuigongeval in Tripoli overleefde.”

Veranderden de reacties op een ramp in de loop van de eeuwen?

„Er zijn veel overeenkomsten met vroeger. Eerst nieuwsberichten met sensationele details. Dan komen er hulpacties op gang. Religieuze rituelen, gedichten, verhalen, muzikale optredens en herdenkingen dienen als uitlaatklep voor het verdriet en vergroten de saamhorigheid. Al snel rijst echter ook de schuldvraag. De aanvankelijke saamhorigheid brokkelt snel af. Soms volgt een langdurige juridische nasleep. Aan het begin van de coronatijd noteerden we als onderzoeksteam wat je kon verwachten: benefietliederen, een toespraak van de koning, een nationale gebedsdag, winkelsluitingen, reisrestricties en quarantainemaatregelen. Het is allemaal gebeurd.

Maar veranderingen waren er ook. Door de Verlichting, maar ook door technische uitvindingen kwamen er twijfels bij het Godsbestuur. Met een bliksemafleider kon een mens blijkbaar zélf voorkomen dat er brand uitbrak. In de jaren zestig en zeventig van de twintigste eeuw brak de secularisatie door.

Een verandering is ook dat nieuws zich in een mum van tijd verspreidt. Dat bevordert het saamhorigheidsgevoel: samen iets doen voor de slachtoffers.”

Waardoor ontstaan na een ramp vaak allerlei complottheorieën?

„Mensen zoeken een zondebok. Dat leidde vroeger tot heksenvervolging. Ook antisemitisme zie je vaak opvlammen.”

Verschillen de reacties van Nederlanders op een ramp van die in andere landen?

„Die worden gestempeld door een cultuur, maar universeel is dat we houvast en troost zoeken. Typisch Nederlands is de liefdadigheidscultuur die in de negentiende eeuw ontstond: het was je christenplicht om te helpen. De erfenis daarvan zie je nog steeds: na een ramp wordt direct een grootscheepse inzameling op touw gezet.”

U beschrijft stille tochten als een vrij nieuw verschijnsel.

„Het fenomeen bestond al langer, maar ze werden een vast onderdeel van de collectieve traumaverwerking na de Bijlmerramp in 1992, toen een Israëlisch vliegtuig zich in een Amsterdamse flat boorde. Ze zijn eigenlijk de seculiere vervanger van kerkdiensten die vroeger na een ramp werden gehouden. Er blijft behoefte aan een collectief ritueel. Dat zie je ook aan massale herdenkingen.”

„Stille tochten zijn de seculiere vervanger van kerkdiensten die vroeger na een ramp werden gehouden” - Lotte Jensen, auteur boek ”Rampen”

De belangstelling voor oorlogsherdenkingen is nog steeds groot. Verdringen recentere rampen de eerdere niet?

„Dat blijkt niet het geval te zijn. We beseffen ook heel goed dat de generatie die de oorlog en de watersnood van 1953 meemaakte, aan het uitsterven is. Dat stimuleert het vastleggen van herinneringen. Dat wordt ook bevorderd door actuele ontwikkelingen. Bij de herdenking van de watersnood wordt gewezen op klimaatverandering.

Een derde oorzaak is dat regio’s zich willen profileren. Dat in 2017 werd stilgestaan bij de Kerstvloed van 1717, kwam door de behoefte van Groningen om haar eigen geschiedenis opnieuw te ontdekken. Een vierde factor die de belangstelling voor een ramp levend houdt is onopgeloste vragen. Zo is de vuurwerkramp die Enschede in 2000 trof de afgelopen jaren opnieuw onderzocht. Nalatigheid van de overheid is pas vanaf de twintigste eeuw een thema bij rampen. Het gaat dan over de ramp na de ramp: de afwikkeling van schadeclaims en de vraag waarom er geen betere regels waren. Als er lessen waren getrokken uit de vuurwerkontploffing bij Culemborg, had de ramp in Enschede wellicht niet plaatsgevonden.”

Jensen is inmiddels druk met twee vervolgonderzoeken. „We bekijken waarom hongersnoden vergeten zijn. En een groot onderzoek van vijf universiteiten richt zich op het herstel na een crisis.”