Het urgentiegevoel rees na de Tweede Kamerverkiezingen van november vorig jaar de pan uit. Vrijwel alle partijen, van links tot rechts, waren het erover eens. Leuk of niet, er moest snel een kabinet komen met genoeg politiek draagvlak dat de ‘problemen van de Nederlanders’ zou gaan oplossen. Ook oud-informateur Kim Putters wilde haast maken, zei hij bij zijn aanstelling half februari. „Hoe sneller, hoe beter.”

Inmiddels staat de teller van de formatie echter al bijna op 130 dagen. Daarmee is de gemiddelde formatieduur van 103 dagen in Nederland al ruim overschreden. Dat roept de vraag op: kan een kabinetsformatie in ons land eigenlijk wel snel?

„Dat het nu niet wil vlotten, komt deels doordat de PVV meedoet in de onderhandelingen”, meent formatie-expert Alexander van Kessel, werkzaam bij het Centrum voor Parlementaire Geschiedenis in Nijmegen. „Die partij voert al bijna twintig jaar keiharde oppositie in toon en inhoud”, legt hij uit. „Dat zorgt voor een heel ander vertrekpunt dan in voorgaande jaren, waar werd geformeerd met meer gouvernementele partijen.”

Deelname PVV zorgt voor heel ander vertrekpunt in de formatie

Persfoto

Toch verliepen ook de vorige twee formaties, die leidden tot de kabinetten Rutte III en Rutte IV, uitermate traag en stroef. In 2017 duurde het 225 dagen voor er een kabinet op het bordes stond. Door de uitbraak van een serieuze vertrouwenscrisis, veroorzaakt door een persfoto van formatienotities van verkenner Ollongren, duurde de formatie van 2021 ironisch genoeg nog langer, namelijk bijna 300 dagen; alle goede voornemens ten spijt.

Een meer fundamentele oorzaak van lange formaties is volgens Van Kessel de toegenomen beweeglijkheid van kiezers in de afgelopen vijftien jaar. De kans op afstraffing van regeringspartijen is daardoor veel groter geworden, stelt hij vast.  „Om die reden hechten partijen eraan de kiezer na de verkiezingen te laten zien dat ze niet te makkelijk water bij de wijn doen”, aldus Van Kessel. „Daarom kiezen ze ervoor lang vast te houden aan hun uitgangspunten, af te tasten en ‘hard to get’ te spelen.”

Fundamentele oorzaak lange formatie is vooral toegenomen beweeglijkheid van kiezers

Dat de kabinetsformatie van 2017 lang duurde, kwam vooral omdat partijen niet dezelfde fout wilden maken als de PvdA in de formatie van 2012, meent Van Kessel. Onder leiding van Diederik Samson sloot die partij toen binnen 52 dagen een regeerakkoord met de VVD. Daarvoor betaalde de partij een hoge prijs. Na vier jaar samen te hebben geregeerd, leverden de sociaaldemocraten in 2017 bijna dertig zetels in. Bij de achterban was toch de indruk gewekt dat belangrijke zaken vlot waren weggegeven of uitgeruild. Van recenter datum zijn de reusachtige zetelwinsten van FVD en BBB bij de Provinciale Statenverkiezingen van 2019 en 2023. Hoe kort van duur ook; beide hebben de angst om te worden afgestraft en de terughoudendheid om mee te regeren alleen maar verder aangewakkerd, denkt Van Kessel.

Vertragingsfactor

Een andere belangrijke vertragingsfactor is volgens hem het onderlinge wantrouwen. „Dat zorgde in het verleden voor de behoefte om alles tot in detail vast te leggen in een regeerakkoord. Gestold wantrouwen, noemde oud-premier Ruud Lubbers dat.”  Het is dan ook de vraag of het PVV, VVD, NSC en BBB gaat lukken om te komen tot een hoofdlijnenakkoord in plaats van een gedetailleerd regeerakkoord, terwijl het onderling vertrouwen te wensen over laat, aldus Van Kessel.

Valt er dan wat te leren van landen waar formaties doorgaans wel vlot verlopen? Met enige na-ijver wordt soms gekeken naar Duitsland, waar formatieonderhandelingen gemiddeld niet meer dan veertig dagen in beslag nemen. Duren ze langer, dan wordt daar al snel gesproken van „Nederlandse toestanden”.

Freestyle onderhandelen

Een in het oog springend verschil is dat het proces dat moet leiden tot een nieuwe regering in Duitsland niet wordt geleid door een informateur of formateur, maar door de onderhandelende partijen zelf. De politicologen Simon Otjes en Tim Mickler typeerden die manier eind 2021 als „freestyle onderhandelen”. Op die manier kan in elk geval worden voorkomen dat onderhandelende fracties de verantwoordelijkheid van zich af schuiven en de informateur de schuld geven als de formatie voortijdig strandt. Dit gebeurde bijvoorbeeld vrij recent nog toen Pieter Omtzigt wegliep uit de formatie omdat informateur Ronald Plasterk belangrijke informatie zou hebben achtergehouden.

Toch acht hoogleraar staatsrecht Paul Bovend’Eert uit Nijmegen het weinig verstandig deze manier van onderhandelen in Nederland toe te passen. „Dat gaat hoe dan ook zorgen voor enorme chaos.” De formatie in Nederland vergelijken met die in Duitsland noemt Bovend’Eert ingewikkeld.

Dat onze formaties lang duren wordt volgens de hoogleraar namelijk vooral bepaald door het nogal unieke Nederlandse kiesstelsel van zuivere evenredige vertegenwoordiging. „Dat faciliteert versplintering en zorgt dat er voor het behalen van een meerderheid soms wel vier partijen nodig zijn. Daardoor krijg je automatisch ook langere formaties”, redeneert de staatsrechtdeskundige. „In Duitsland ontbreekt zo’n zuiver evenredigheidsstelsel en voorkomt een kiesdrempel bovendien verregaande versplintering”, zegt Bovend’Eert.

Ander verschil volgens Bovend’Eert is dat bij de oosterburen al voor de verkiezingen aan de kiezer wordt duidelijk gemaakt wie met wie wil regeren. „In Nederland gebeurt juist het tegenovergestelde; daar sluiten partijen elkaar juist uit”, stelt hij. In Duitsland ligt dus na de verkiezingen al vast welke partijen gaan formeren, in Nederland ligt alleen de nieuwe zetelverdeling van de Tweede Kamer vast.

Israël

In een formatiedeadline zoals die in Israël geldt, ziet Bovend’Eert niets. Lukt het in dat land niet om na een maand een coalitie te smeden, dan schrijft de president nieuwe verkiezingen uit. De huidige regeringscoalitie liet het daar bijna op aankomen, maar sloot enkele uren voor het verstrijken van de deadline nog net een akkoord. „Je kunt je oprecht afvragen hoe nieuwe verkiezingen bij het verstrijken van zo’n deadline zouden helpen”, meent Bovend’Eert. „Nieuwe verkiezingen creëren niet per definitie meer duidelijkheid.”

Nieuwe verkiezingen creëren niet per definitie meer duidelijkheid

Een gemakkelijke manier om formaties sneller te laten verlopen lijkt er dus niet te zijn. Schrale troost is dat in België formaties nog langer duren. Daar werd in 2022 pas na zestien maanden formeren een coalitie gevormd van liberalen, groenen, sociaaldemocraten en christendemocraten. Die formatie was nog niet eens een recordbreker. Dat was de formatie van 2010 en 2011. Die nam maar liefst 541 dagen in beslag.