Een vals verhaal kan je dood betekenen. Rond 1350 waart een ongekende builenpestpandemie in Europa rond. Naar schatting een derde van de Europeanen sterft aan de zogeheten zwarte dood. Geïnfecteerde vlooien zijn de belangrijkste verspreiders van de gevreesde ziekte.

In Straatsburg probeert de Joodse arts Balavignus de builenpest te bestrijden door de Joodse reinheidswetten te hanteren. Zo leidt afvalverbranding ertoe dat er betrekkelijk weinig ratten (en dus geïnfecteerde vlooien) in de Joodse wijk rondgaan. Daardoor raken relatief weinig bewoners besmet. In omliggende buurten bezwijken mensen echter massaal aan de pest.

Vervolgens steekt een triest complotverhaal de kop op. Veel mensen beweren dat de Joden de aanjagers zijn van de pandemie. Balavignus wordt opgepakt en gemarteld. Hij wordt tot een bekentenis gedwongen en stelt dat hij samen met andere Joden de waterputten in de christelijke wijken heeft vergiftigd.

Het bizarre complotverhaal gaat als een lopend vuurtje door Europa. Koeriers waarschuwen mensen dat Joden water vergiftigen en zo de pest verspreiden. Gevolg is dat in Straatsburg en andere Europese steden grote delen van Joodse gemeenschappen op gruwelijke wijze worden vermoord.

De onthutsende geschiedenis staat opgetekend in ”Hoax. Waarom mensen in complottheorieën geloven” (A.W. Bruna Uitgevers). Auteur van het boek, dat komende week verschijnt, is prof. Jan-Willem van Prooijen. Hij is bijzonder hoogleraar radicalisering, extremisme en complotdenken en verbonden aan de Vrije Universiteit, de Maastricht University en het Nederlands Studiecentrum Criminaliteit en Rechtshandhaving. Valse verhalen leidden in vroeger eeuwen vaak tot antisemitisme en moord op Joden. De volkswoede kon zich ook richten op bijvoorbeeld christenen en moslims, betoogt Van Prooijen in zijn boek.

U betoogt dat complottheorieën gedijen in crisissituaties. Zeker dan zijn mensen geneigd andere groepen de schuld te geven van een calamiteit. Hoe zit dat?

„In prehistorische tijden, toen mensen in stammen jaagden, kon argwaan je leven redden. Je hield er rekening mee dat een andere stam je wilde aanvallen. Als je te goed van vertrouwen was, kon dat je dood betekenen.

Die argwaan zit nog altijd in mensen. Dus velen nemen het zekere voor het onzekere, al helemaal als ze angstig zijn en gevaar zien. Ze overschatten het aantal complotten. Tijdens de coronapandemie geloofden bijvoorbeeld nogal wat burgers de complottheorie dat een geheime elite er op uit was de wereldbevolking onder controle te krijgen, door bijvoorbeeld spionagechips in vaccins te verstoppen.”

Burgers met een lagere opleiding vallen iets vaker voor complottheorieën dan hogeropgeleiden, betoogt Van Prooijen. Lageropgeleiden zijn minder vaardig om informatie op waarde te schatten, over bijvoorbeeld vaccinatieschade. Verder hebben zij het economisch vaak slechter. Hun „machteloosheid” over hun beroerde positie leidt ertoe dat ze gevoelig zijn voor complotverhalen waarin bijvoorbeeld de vermeend corrupte overheid het moet ontgelden.

Van Prooijen benadrukt dat ook hogeropgeleiden wel degelijk verstrikt kunnen raken in complottheorieën. De in 2019 overleden biochemicus Kary Mullis kreeg in 1993 de Nobelprijs voor scheikunde. Hij won de prijs voor de ontdekking van een techniek waarmee je DNA betrekkelijk makkelijk vaak kunt kopiëren – PCR-techniek, die in coronatijd bekendheid kreeg. De geleerde ging echter ook aan de haal met complotverhalen, schrijft de auteur. Zo verkondigde Mullis dat hiv niets met de ziekte aids te maken had, en dat de link daartussen is verzonnen door wetenschappers en farmaceutische bedrijven.

Hoe komt iemand zo ver?

„Helaas is Mullis zichzelf gaan overschatten en raakte hij zijn intellectuele bescheidenheid kwijt. Hij dacht dat hij precies wist hoe het zat op terreinen buiten zijn vakgebied. Het blijft verbazingwekkend dat een Nobelprijswinnaar zo’n weg in slaat. Kennelijk was hij er bedreven in selectieve en dubieuze bronnen voor zijn complotverhaal te vinden.

Er zit een link tussen complotdenken en narcisme. Complotdenkers overschatten nogal eens hun kennis. Dat blijkt uit experimenten. Proefpersonen kregen onder meer een rij namen voorgeschoteld, zoals Bill Clinton. Telkens was de vraag hoe bekend ze waren met hem of haar. In zo’n rijtje stond ook koningin Shattuck. Diverse proefpersonen gaven aan haar te kennen. Maar in werkelijkheid bestaat er geen koningin Shattuck.”

Van Prooijen zet uiteen dat menigeen er niet aan wil dat zeer ingrijpende, historische gebeurtenissen veroorzaakt worden door één of enkele personen. Daarom geloven ze in complotverhalen die de schuld leggen bij bijvoorbeeld overheden die de wereld naar hun hand zouden willen zetten. Er is overstelpend bewijs dat de zonderlinge Lee Harvey Oswald in zijn eentje in 1963 met een geweer de Amerikaanse president J.F. Kennedy heeft vermoord. Toch doen er tal van complottheorieën over de historische gebeurtenis de ronde en denkt menigeen dat veel meer mensen bij de moord betrokken waren, zo schetst Van Prooijen.

U schrijft dat nogal wat mensen niet kunnen geloven dat een klein clubje zelfmoordterroristen van Al Qaida achter de aanslagen op onder meer de Twin Towers op 11 september 2001 zit.

„Toen ik op die dag op tv de gekaapte vliegtuigen de torens in New York zag invliegen, slaakte ik kreten van ontzetting. Ik voelde pure paniek en dacht meteen: deze terreuraanslagen veranderen de wereld voorgoed. Inderdaad zat een beperkt groepje terroristen van Al Qaida achter de aanslagen, waarbij ze vier vliegtuigen kaapten.

Veel mensen kunnen zo’n toedracht maar moeilijk geloven. Typerend is bijvoorbeeld dat de acteur Charlie Sheen in een interview met de beruchte complotdenker Alex Jones zei dat hij het ongeloofwaardig vond dat negentien amateurs met wat stanleymesjes vier vluchten van enorme luchtvaartmaatschappijen konden overnemen. Maar daar stel ik tegenover: een terrorist kan met zo’n mesje de keel van de piloot doorsnijden, kapers kunnen het toestel overnemen en een gebouw invliegen.

Nogal wat mensen geloven de complottheorie dat de Amerikaanse overheid of de Israëlische geheime dienst Mossad de hand had in de aanslagen op 11 september 2001. Zo zouden zij een reden hebben om een oorlog in het Midden-Oosten te beginnen.

De zogeheten 9/11 Truth-beweging verkondigt dat de Amerikaanse overheid de Twin Towers heeft opgeblazen met explosieven. De complotdenkers beweren dat vrijkomende hitte van 850 graden Celsius van brandende vliegtuigkerosine onmogelijk kan leiden tot het smelten van de staal in de torens. Op zich klopt die bewering. In detectiveachtige video’s betogen complotdenkers dat vlak voor het instorten van de Twin Towers explosies te zien zijn, die volgens hen wijzen op door de Amerikaanse overheid in gang gezette ontploffingen.

Dit complotverhaal van de 9/11 Truth-beweging is echter tamelijk eenvoudig te ontkrachten. Zo hoéfde het staal van de Twin Towers namelijk niet eens te smelten om de torens te laten instorten. Dat instorten kan dus ook al wanneer het staal is verzwakt en níet is gesmolten. Verder dreef ander brandend materiaal de hitte in de torens op, zodat het heel goed verklaarbaar is dat het in de torens heter werd dan de 850 graden Celsius die brandende kerosine veroorzaakt. Op het moment dat de gebouwen instortten, leek je kleine explosies te zien, maar dat was puin dat naar buiten geblazen werd door de snel veranderende luchtdruk.”

Filosoof Cees Zweistra stelde in 2021 in zijn boek ”Waarheidszoekers” dat de hedendaagse complotdenker niets anders nastreeft dan „ontkenning, destabilisering en vernietiging”. Deelt u zijn analyse?

„Er zit zeker wat in zijn betoog. Complotdenkers staan vaak enorm cynisch tegenover de maatschappij. Zo hitst oud-president Donald Trump zijn aanhang op door de complottheorie rond te strooien dat president Joe Biden de verkiezingen van 2020 heeft gestolen.”

U betoogt dat niet is vast te stellen dat complotdenken de afgelopen halve eeuw is toegenomen. Tegelijk waarschuwt u dat Nederlandse autoriteiten niet zelfgenoegzaam achterover kunnen leunen. Kunt u dat toelichten?

„Een recent rapport van de inlichtingendienst AIVD toont aan dat zo’n 100.000 Nederlanders geloven in het complotverhaal dat ze geregeerd worden door een kwaadaardige elite die burgers tot slaaf wil maken of vermoorden. Zeker sinds corona werd die theorie populair. Het overgrote deel van die 100.000 mensen zal niks kwaads in de zin hebben, maar hoeft er maar één tussen te zitten die een terreuraanslag tegen een lid van die vermeende kwaadaardige elite wil plegen.

Onvoorstelbaar is dat niet. In Duitsland zijn eind 2022 tientallen leden van de extreemrechtse rijksburgerbeweging opgepakt. Ze hadden plannen om gewapend de Rijksdag, het Duitse parlement, te bestormen. De rijksburgerbeweging gelooft in complottheorieën uit de Qanon-beweging. Die onder Trumpaanhangers populaire complotbeweging beweert dat een links-liberale elite in het geheim kinderen op satanische wijze misbruikt en vermoordt.”

U schrijft dat gedurende de oorlog tegen Oekraïne de complotdenker in de Russische president Poetin steeds meer de overhand kreeg. Hoe zit dat?

„Ik kan niet natuurlijk niet in zijn brein kijken, maar ik stel wel vast dat hij de afgelopen jaren een paar stevige complottheorieën verkondigde. Zo beweerde hij dat de NAVO betrokken is bij het opzetten van zogenaamde geheime laboratoria in Oekraïne. Daar zouden dan chemische en biologische wapens worden gemaakt. Ook ziet Poetin wat in de zogeheten Golden Billion-theorie. Die complottheorie behelst het idee dat een geheime elite middelen wil verzamelen om een miljard mensen in welvaart te kunnen laten leven. De NAVO zou dan rijkdom willen stelen. Ik zeg daarmee niet dat Poetin alleen op basis van complotverhalen Oekraïne is binnengevallen. Hij wordt ook gedreven door een nostalgisch verlangen naar de vroegere Sovjet-Unie.”

Van Prooijen schrijft in zijn boek dat complotverhalen zich online razendsnel verspreiden. Tegelijkertijd nuanceert hij de vaak verkondigde theorie dat mensen via algoritmen in een soort fabeltjesfuik worden getrokken. De auteur zet dus grote vraagtekens bij de redenering dat mensen die een keer een complotachtige YouTubevideo over bijvoorbeeld giftige coronavaccins hebben gezien via algoritmes soortgelijke dubieuze filmpjes krijgen voorgeschoteld, die gaan bekijken, voor waar aannemen en vervolgens een internetbubbel worden ingezogen.

U betoogt dat mensen zich juist veel meer laten leiden door wat andere leden van een onlinegroep via linkjes naar bijvoorbeeld YouTubevideo’s doorsturen.

„Mensen die op internet actief zijn, zijn doorgaans geen onbeschreven blad. Ze nemen allerlei nepnieuws niet zomaar voor waar aan. Wel laten ze zich denk ik vaak sterk beïnvloeden in zogeheten echokamers. Ze willen graag bij een groep horen. Stel dat ze goed bevriend zijn met mensen die geloven in het complotverhaal dat vaccins giftig zijn. Ze zullen dan eerder geneigd zijn binnen hun online-antivaccinclub van gelijkgezinden filmpjes rond te sturen die dat complotverhaal bevestigen. Ze beseffen misschien wel dat die filmpjes leuk en grappig zijn, maar niet per se waar. Toch sturen ze de fragmenten door, in de hoop duimpjes te krijgen. Intussen kan zich zo wel helaas een absurd verhaal snel verspreiden.”

U schrijft geregeld te worden benaderd door mensen die u vragen hoe ze hun in complottheorieën verstrikte geliefde het beste kunnen bejegenen. Wat is uw advies?

„Mijn belangrijkste tip is: ga het gesprek aan en wees respectvol naar elkaar. Doe niet alsof de ander dom, immoreel of egoïstisch is. Verder is het van belang je in te lezen. Raadpleeg vooraf bijvoorbeeld de site van het RIVM als je in discussie gaat met iemand die gelooft dat vaccins puur gif zijn. Onderzoek wijst uit dat debunkartikelen, dus verhalen waarin complottheorieën met wetenschappelijke argumenten worden weerlegd, in veel gevallen wel degelijk een gunstig effect hebben. Het is dus niet per se zo dat mensen voor de rest van hun leven gevangen zitten in een complotverhaal.”