Vier op de vijf wereldbewoners zijn religieus. Het is dan ook niet raar dat godsdienstige invloeden merkbaar zijn in samenlevingen over de hele wereld. Opvallend genoeg gaat de wetenschap er echter stilzwijgend van uit dat religie en economie elkaar nauwelijks beïnvloeden.

Elco van Burg (40), hoogleraar organisatietheorie aan de Vrije Universiteit in Amsterdam, zet daar samen met vier collega-onderzoekers –twee uit Nederland en twee uit België– vraagtekens bij. In een themanummer van het tijdschrift Small Business Economics bracht het vijftal het verband tussen godsdienst en ondernemerschap in kaart. „Daaruit blijkt dat er wel degelijk een relatie bestaat”, stelt Van Burg.

Hoe komt het dat de wetenschap de invloed van religie op ondernemerschap over het hoofd ziet?

„Het antwoord op de vraag waarom mensen gaan ondernemen heeft de academische wereld de laatste honderd jaar vooral gezocht in economische prikkels. Denk daarbij aan het streven naar winst, maar bijvoorbeeld ook aan de drang naar autonomie. Vanwege de nog altijd dominante secularisatietheorie in de wetenschap is er een blinde vlek voor godsdienst als verklarende factor. Dat is niet terecht.”

Maar de invloed van religie in de samenleving neemt toch af?

„In West-Europa is weliswaar sprake van secularisatie, maar op andere plaatsen in de wereld spelen godsdiensten een onverminderd grote rol in de maatschappij. Soms groeit die zelfs. Niet alleen in het Midden-Oosten en Azië, maar eveneens in een westers land als de Verenigde Staten. Waarom zou religie wel het dagelijks leven van miljarden mensen beïnvloeden, maar niet van invloed zijn op ondernemerschap? Omdat wij wel degelijk een relatie veronderstellen, hebben we aan Small Business Economics gevraagd of we daar in een themanummer aandacht aan mochten besteden.”

Hoe hebben jullie dat aangepakt?

„We hebben andere onderzoekers gevraagd om een bijdrage te leveren. Dat leidde tot meer dan tachtig inzendingen, vanuit diverse delen van de wereld. Dat is veel. Daaruit blijkt dat het onderwerp leeft.

Niet alle ingezonden artikelen waren echter van voldoende wetenschappelijke kwaliteit. Zo gingen veel onderzoekers uit van bepaalde vooronderstellingen, bijvoorbeeld dat hun godsdienst sowieso een positieve invloed heeft op ondernemerschap. Uiteindelijk hebben vier studies het themanummer gehaald. Die gaan wel allemaal over het verband tussen het christendom en ondernemerschap.”

De onderzoeksresultaten gaan dus alleen over het christendom?

„Dat klopt. We hadden graag meer studies gepubliceerd waarin bijvoorbeeld de rol van de islam en het hindoeïsme centraal staan, maar die inzendingen voldeden onvoldoende aan de academische eisen. Toch veronderstellen we dat ook die godsdiensten, hoewel dat nu niet is aangetoond, van invloed zijn op ondernemerschap. Ik verwacht dan ook dat hier nog verder onderzoek naar zal worden gedaan.”

Welke verbanden tonen de onderzoeken die het themanummer gehaald hebben aan?

„Aan het begin van de twintigste eeuw veronderstelde de Duitse socioloog Max Weber dat het protestantisme een stimulerende werking heeft op ondernemerschap. Waarden die binnen deze stroming van het christendom belangrijk zijn – waaronder het accent op hard werken en spaarzaamheid – zouden volgens hem goed passen bij het ondernemerschap.

Een van de onderzoeken uit het themanummer bevestigt dit verband. Hieruit blijkt dat vooral de protestantse nadruk op individuele verantwoordelijkheid en het minder geneigd zijn om bestaande regels te volgen het ondernemerschap stimuleren. Een ander onderzoek toont aan dat investeerders eerder geld in een onderneming steken als ze hetzelfde geloof hebben als de ondernemer.”

Tegelijk kwam ook aan het licht dat religie niet alleen van invloed is op ondernemerschap, maar dat ook het omgekeerde geldt.

„Uit een studie naar de pioniersbeweging binnen de Kerk van Engeland blijkt dat ondernemerschap op zijn beurt het geloof kan beïnvloeden. Om mensen te bereiken die normaal niet zo snel een kerk binnenstappen, sticht een pionier een kerkelijke gemeente in een bepaalde wijk of buurt. Dan zijn er samenkomsten in bijvoorbeeld een buurtgebouw. Zo’n pionier functioneert als het ware als ondernemer. Binnen de Protestantse Kerk in Nederland komt dat ook voor.

In de anglicaanse kerk was er eerst veel discussie of dit soort nieuwe vormen van kerk-zijn wel wenselijk zijn, omdat de kerk vreesde dat eeuwenoude kerkelijke gebruiken onder druk zouden komen te staan. Inmiddels is de pioniersbeweging echter geaccepteerd en daardoor sijpelt het besef in de kerk door dat ook op andere manieren handen en voeten kan worden gegeven aan het geloof. Zo zorgt ondernemerschap dus ook voor verschuivende opvattingen binnen een kerkverband.”