Een behoorlijke beheersing van technisch en begrijpend lezen is een belangrijke voorwaarde om te kunnen deelnemen aan de maatschappij en kennis te nemen van Gods Woord. Schokkend is daarom het PISA-rapport waarin Nederlandse scholieren in een lijst van 81 landen de 80e plaats bezetten.

Nu kan reformatorisch Nederland zich over het algemeen verheugen in prima leesresultaten. Die worden veelal verklaard uit het gegeven dat in deze kring het lezen uit Gods Woord een vaste plek in het dagelijks ritme kent en er terughoudend wordt omgesprongen met nieuwe media. Die zijn namelijk een belangrijke factor voor het achteruithollen van de leesresultaten.

Diep lezen

Toch gaat de negatieve ontwikkeling van de leesresultaten de orthodox-christelijke kring niet voorbij. Ten eerste is het de vraag in welke mate we nog ”diep lezen”. Marc van Oostendorp is onderzoeker aan het Meertens Instituut (KNAW) en hoogleraar aan de Radboud Universiteit. Hij wijst specifiek op het belang van ”diep lezen”: „Met name het zogeheten ‘diep lezen’, het nadenken over de tekst, verbanden leggen met andere teksten, met andere gedachten, met je eigen leven, is een vaardigheid die het menselijk brein zich kan eigen maken en die allerlei voordelen heeft voor het individu en voor de samenleving. Het is de ultieme vorm waarop het individuele brein gebruik kan maken van de gedachten van andere hersenen: je haalt het beste uit het individu én uit de gemeenschappelijke traditie. Veel van onze democratische instituties zijn gebaseerd op een vorm van burgerschap die dit diepe lezen vereist.”

Ongetwijfeld hebben ook onder ons het Zandkasteel, Nijntje, Brandweerman Sam en Peppa Big (en ander aanbod op Netflix en consorten voor oudere kinderen) hun duizenden verslagen. Eerder waren kinderen op boeken aangewezen om verhalen te leren kennen. Nu hebben ze keus uit verschillende manieren om verhalen tot zich te nemen: lezend of kijkend. De opmars van audiovisueel vermaak keren is een opvoedkundige opdracht op zich, als dat al niet een verloren strijd is. We prikken voor nu slechts even een punaise in die boodschap, want dit is niet het punt dat we willen maken.

Stereotiep en voorspelbaar

Het punt is namelijk het alternatief of beter gezegd: het gebrek eraan. Om te kunnen concurreren met multimediaal vermaak moet offlineaanbod van goeden huize komen. En daar gaat het, zeker ten aanzien van het aanbod in eigen kring, vaak mis. Onderwijzers en leraren in het reformatorisch onderwijs voelen zich vaak onthand als het gaat om het aanreiken van kinder- en jeugdboeken.

De oorzaken hiervan lopen uiteen. Veel kinderboeken lijken op elkaar. Maar al te vaak is een titel een variant op ”Piet en de verloren schat”. Of er wordt zowel een jongens- als een meisjesnaam gebruikt, liefst allitererend: ”Piet en Paula en de verloren schat”. Meestal speelt het verhaal zich af in een herkenbare omgeving of setting: school, op vakantie, bij opa en oma, enzovoorts. Het bespreekt een klein, vaak niet realistisch probleempje, dat langs weinig verrassende wegen wordt opgelost. Het is zo stereotiep en voorspelbaar, dat de kinderen nauwelijks verrast worden, laat staan aan het denken worden gezet. Lezen wordt fastfood en moet dezelfde ”instant gratification” geven als een YouTube-filmpje. Lezertjes worden nauwelijks uitgedaagd om te investeren in een goed verhaal. Bovendien wordt het opbouwen van een grote concentratieboog op deze manier maar beperkt aangeleerd.

Opvallend zijn vervolgens de vele boekenseries die in omloop zijn. Niet zelden tellen kinderboekenseries meer dan tien boeken. De gedachte dat je niet moet veranderen wat goed is, lijkt voor de hand te liggen, maar gaat eraan voorbij dat lezen bedoeld is om de lezer te activeren, mee te nemen naar nieuwe werelden en kennis te laten maken met zaken die anders niet binnen bereik komen. Een volgend deeltje uit een serie geeft een kind veelal niets anders dan een herhaling van een eerdere leeservaring, met dezelfde hoofdpersonen, hetzelfde taalgebruik, hetzelfde spanningsverloop en heel misschien een net iets andere plot. Er valt nauwelijks iets te ontdekken. Kinderen worden vooral bevestigd in hun wereldbeeld en krijgen nauwelijks nieuw zicht op zichzelf of de wereld om hen heen. In dit kader is het interessant om de Albert Verwey-lezing van Bibi Dumon Tak eens te bekijken: een hilarisch pleidooi voor de terugkeer van originaliteit in boeken.

Schijnveiligheid

Veel boeken, zeker in reformatorische kring, zijn vooral veilig. De meeste ouders willen boeken die ze zorgeloos aan hun kinderen kunnen laten lezen en waarover ze niet hoeven na te praten. Dat betekent dat de boeken gaan over misdadigers die niet echt misdadig zijn, problemen die clichématig opgelost worden of verdrietige kinderen die al te makkelijk getroost worden. Kortom, de diepgang in veel kinderboeken gaat nog geen spade diep. De rauwe werkelijkheid wordt, veelal met christelijk bluswater, nog voor het echt pijnlijk wordt, gedempt. Vaak is er omfloerst taalgebruik. Zondige zaken bij de naam noemen of lelijke taal uit de mond van een slechterik lezen? Dat doen we liever niet, terwijl jonge lezers heus wel doorhebben wat er werkelijk in de wereld speelt. Daarmee nemen we hen niet serieus. Met deze schijnveiligheid bereiken we alleen dat de horizon van de lezertjes op geen enkele manier verbreed wordt. Ze worden nooit meegevoerd naar verre werelden, zoals we die bijvoorbeeld in fantasy tegenkomen. Maar ook fantasy vinden we moeilijk. Daarin komen zaken voor waarmee de fysieke wetten van de schepping niet worden gerespecteerd. Pratende dieren, de toekomst als tijdsetting en ingewikkelde symbolen worden als niet-realistisch –en dus niet acceptabel– gezien. Dat is jammer, want een onwerkelijke setting kan de nadruk leggen op een thema dat juist heel erg realistisch en actueel is.

De thema’s in de kinderboeken zijn helaas maar al te vaak oppervlakkig. De boeken die wel een maatschappelijk thema bij de kop pakken, verschillen nogal in diepgang. Slechts enkele schrijvers beheersen de kunst om een probleem ook echt een probleem te laten zijn en dus de donkere kant van de problematiek beeldend te beschrijven. Het probleem zit dus vooral in wat er niet of nauwelijks is: kwalitatief goede boeken die passen binnen christelijke opvoeding en christelijk onderwijs.

Verder is de algehele kwaliteit zorgelijk. Veel boeken in het huidige christelijke aanbod wekken de indruk dat er vooral snel aan de vraag van uitgevers en hun klanten wordt voldaan. Boeken in eigen kring die echt gerijpt zijn in thematiek, taalgebruik en informatiedichtheid zijn uiterst zeldzaam. We zeggen dit niet om het werk van alle enthousiaste kinderboekenauteurs af te katten, maar wel vanuit de gedachte dat, als lezen nog echt een kans moet krijgen, we moeten investeren in kwaliteit.

Topboek

Dat brengt ons bij onze noodkreet. Kwaliteit mag wat kosten. Tijd, maar ook geld. Het moet toch mogelijk zijn om met bijdragen van belanghebbenden een fonds op te richten om christelijke schrijvers die kwaliteit in de pen hebben te ondersteunen? Denk aan de reformatorische scholen, uitgeverijen, kerken en andere instanties die het lezen een warm hart toedragen. Een jaarlijkse aanmoedigingsprijs voor een talentvolle auteur, bijvoorbeeld. En dan geen kinderachtig bedrag, maar een serieuze geldsom waarmee een auteur een topboek kan neerzetten.

Gerjanne van Lagen is docent Nederlands, Jan Jaap Karsten is neerlandicus en bestuurder in het basisonderwijs.