„De meest schadelijke zin in de taal is ‘We hebben het altijd zo gedaan’.” De woorden van Grace Brewster Murray Hopper (1906-1992), een briljante dame die wiskundige, natuurkundige en officier bij de Amerikaanse marine was, zijn inmiddels een gevleugelde uitdrukking geworden. Ze was een pionier in het programmeren van computers in de prille begintijd van de computers. Wat ze deed, was helemaal nieuw en totaal anders dan wat gebruikelijk was en vaak kreeg ze deze woorden als reactie.
Mensen neigen van nature naar het vasthouden aan het vertrouwde van het bekende. En hoe groter de verandering is, hoe spannender het is om het vertrouwde los te laten en te gaan pionieren met iets nieuws en hoe sterker de reflex is om terug te vallen op het bekende en vertrouwde.
Een mooi voorbeeld is de komst van de auto. Die was zo anders dan de paard-en-wagen waarmee iedereen vertrouwd was, dat het wel even duurde voordat iedereen de ontwikkeling steunde. Maar geleidelijk aan raakte de auto steeds meer ingeburgerd en verdween de weerstand. Inmiddels is de auto volledig onderdeel geworden van het bekende en vertrouwde.
Dat te lang vasthouden aan het bekende ook helemaal mis kan gaan, zoals Grace Hopper ook zegt, blijkt wel uit de geschiedenis van Kodak, de fabrikant die bij ouderen bekend is van de fotorolletjes voor analoge fototoestellen. Het bedrijf bewoog door de hang aan het bekende en vertrouwde te langzaam mee met de digitalisering. En toen het een omslag ging maken, was het te laat om zijn positie in de markt vast te houden. Het bedrijf ging failliet.
Ik moet vaak aan deze processen denken bij de complexe veranderingen die maatschappelijk gezien nodig zijn maar zo moeilijk van de grond komen. Denk aan de wijze waarop de zorg in ons land de afgelopen decennia is georganiseerd. We zien al jaren aankomen dat dit op de huidige manier niet lang meer mogelijk zal blijven, gelet op de vergrijzing, het toenemende tekort aan zorgverleners en de oplopende kosten. Toch is het bijzonder moeilijk om op nieuwe vormen van zorg over te gaan. We doen het immers al jaren zo. Zelfs in de wetenschap is het heel moeilijk om financiering te krijgen voor onderzoek naar een compleet nieuw idee. Dat lukt gemakkelijker voor een onderzoek naar iets waarvan je aan de financiers kunt laten zien dat er uit eerder onderzoek al wel aanwijzingen zijn voor de meerwaarde ervan, die in een nieuw onderzoek bevestigd moeten worden om op grote schaal te kunnen worden toegepast.
Zou iets dergelijks misschien ook spelen bij de grote oorlogsconflicten die nu gaande zijn in de wereld? Al eeuwen worden conflicten tussen volken uitgevochten in oorlogen met veel geweld, lijden en dood. Alleen de manier waarop dat gebeurde, veranderde door de eeuwen heen. Gaandeweg werd daar het diplomatieke proces van onderhandelingen aan toegevoegd. Maar dat is nooit helemaal in de plaats van het oorlogsgeweld gekomen. Het lijkt wel onontkoombaar dat geweld wordt beantwoord met geweld, zeker als je land wordt binnengevallen. Hoe moet een land anders zijn grondgebied verdedigen? Maar de geschiedenis leert ook dat de slachtoffers van oorlogsgeweld gemakkelijk de daders van toekomstig oorlogsgeweld worden, om wraak te nemen voor wat hun is aangedaan.
Dietrich Bonhoeffer, toch ook iemand die veel geleden en uiteindelijk gestorven is door oorlogsgeweld, reikt in zijn boek ”Verzet en Overgave, brieven en aantekeningen uit de gevangenis” een heel ander perspectief aan. Hij schrijft: „We moeten leren mensen minder te zien in het licht van wat ze doen of nalaten, en meer in het licht van wat ze lijden.” Als deze verandering voet aan de grond kreeg, zou dat ongetwijfeld een andere richting geven aan de patronen die in het oorlogsgeweld zo sterk aanwezig zijn.
De auteur is universitair hoofddocent verpleegkunde in het Leids Universitair Medisch Centrum.
