Omdat de PVV met overmacht won, moet Wilders een faire kans krijgen bij de coalitievorming.

Eddy Bilder, burgemeester van Zwartewaterland: „Eens. De kiezer heeft gesproken. Daar mogen we niet zomaar aan voorbijgaan. In mijn gemeente won de PVV met een kwart van de stemmen, terwijl eerder de SGP standaard als grootste partij eindigde.

De kiezer is op drift. Laten we oog hebben voor wat er schuil gaat achter de steun voor de PVV en eerder dit jaar voor de BBB, ook onder jongeren uit een SGP-nest. De toestroom van migranten baart mensen zorgen. Deze week bleek dat het aanmeldcentrum in Ter Apel weer overvol zit. Dorpelingen hebben last van stelende asielzoekers.

In mijn omgeving dreven ook sentimenten rond Zwarte Piet stemmers naar Wilders, vermoed ik. In buurgemeente Staphorst liep de Sinterklaasintocht vorig jaar volledig uit de hand. Mensen op de Biblebelt die weinig hadden met Sinterklaas, zijn ineens zeer aan de traditie gehecht. Ze hebben het idee dat hun feestjes worden afgepakt en koppelen dat aan de komst van migranten.”

Eimert van Middelkoop, voorheen minister van Defensie namens de ChristenUnie: „Ik zie de winst van Wilders als een historisch moment, net zoals bijvoorbeeld de winst van Donald Trump en de brexit. Vorige week bezocht ik een conferentie van bestuurders in Zuid-Holland. Vermoedelijk zat er geen enkele PVV’er tussen. Mensen ervoeren een vertrouwensschok. Ik hoorde betogen als: We moeten met elkaar in gesprek blijven.

De verkiezingsuitslag toont aan dat de band tussen elite en massa is verdwenen, behalve misschien in reformatorische kring. Individualisme is de trend: wat ik wil en voel is het belangrijkst, ook op politiek terrein. Weinigen willen verantwoordelijkheid nemen, het vijanddenken is in Den Haag in zwang. Burgers ervaren veel weerzin tegen het huidige politieke systeem. Laten we eerlijk zijn: achtereenvolgende kabinetten hebben weinig gepresteerd, bijvoorbeeld op het stikstofdossier. De gewone man heeft dat door. Die denkt: die lui in Den Haag zitten met elkaar theater te spelen.”

Dr. Johan Snel, docent journalistiek aan de Christelijke Hogeschool Ede: „Wilders heeft het in de eerste dagen na de verkiezingsdag al verbruid. In een interview met de Australische tv nam hij geen enkele afstand van zijn vroegere uitlatingen. Hij kwam met zijn bekende slogans: tegen migranten, tegen medepolitici, tegen de elite. Het was Wilders op zijn wildst.”

Van Middelkoop: „Het bezoek van Wilders na de verkiezingen aan de Haagse wijk Kijkduin, waar asielzoekers in een hotel werden opgevangen, was een provocatie aan het adres van iedereen.”

Wilders behandelt moslims als tweederangsburgers, bijvoorbeeld door te pleiten voor een Koranverbod en een verbod op islamitische scholen. Daarom hoort de PVV niet thuis in een kabinet.

Van Middelkoop: „Het zou onverteerbaar zijn als een regering ook maar iets van dergelijk PVV-gedachtegoed zou overnemen. Ik denk ook niet dat dat gaat gebeuren, áls iets als een Koranverbod al uitvoerbaar is. Wilders lijkt ook al gas terug te nemen. Hij wordt nu Milders genoemd.

Intussen moet de PVV gezien de verkiezingsuitslag wel politiek bediend worden. Maar Wilders moet wat mij betreft absoluut geen minister-president of minister worden. Als premier zou hij bijvoorbeeld in de Europese Raad of binnen de NAVO een grote mond opzetten. Dat zal dan zeer beschadigend zijn voor Nederland. Je zou Wilders in Nederland een hoge post kunnen geven, zoals commissaris van de Koning. Dat in een nieuw kabinet PVV-ministers komen te zitten, is niet per se een ramp. In Flevoland besturen PVV’ers nu ook mee.”

Snel: „Het premierschap voor Wilders is ook wat mij betreft ondenkbaar. Hij hóeft ook helemaal geen minister-president te worden. De afgelopen eeuw hadden we tien premiers die niet uit de grootste partij kwamen.”

Bilder: „Het zou goed zijn om een kabinet te vormen met wat afstand tot de politiek. Je kunt denken aan een zakenkabinet met vakministers, zoals eerder is voorgesteld door NSC-leider Pieter Omtzigt. Bedenk dat partijen als NSC en BBB betrekkelijk nieuw zijn en nu niet makkelijk deel van hun fractie naar een kabinet kunnen laten doorstromen.

Ik vind het niet verstandig om de pijlen alleen op Wilders te richten en hem te blokkeren. Daar maak je de vorming van een kabinet niet makkelijker mee. We zouden ook enig begrip moeten tonen voor de omstandigheden waaronder hij leeft. Hij is de enige politicus die al lange tijd zijn vrijheid kwijt is. Ik kan me voorstellen dat dat eraan bijdraagt dat hij zich behoorlijk ongenuanceerd uitlaat. Het is Wilders’ overtuiging dat de islam bij tijd en wijle een gewelddadig karakter heeft. Het zijn geen jongetjes van de Gereformeerde Gemeenten die het op zijn leven hebben gemunt.”

Snel: „Wilders is absoluut niet te benijden, maar ik wil je wel corrigeren. Het was Wilders die zo’n twintig jaar geleden begon met haat zaaien. Vervolgens kwamen er extremisten die daarop reageerden. Dat is de juiste volgorde.”

Bilder: „Ik blijf even weg van de vraag wie nou precies begonnen is.”

Snel: „Of Wilders een punt heeft als hij bijvoorbeeld waarschuwt tegen vrouwenonderdrukking binnen de islam? Als de PVV-leider alleen iets dergelijks zou hebben gezegd, waren er geen heethoofden op hem afgekomen. Wilders drukt zich echter veel extremer uit. Hij noemde de islam bijvoorbeeld een totaal verderfelijke ideologie. In 2009 zei Wilders in een interview op de Deense tv, na aanhoudend doorvragen van een journalist, dat hij vond dat miljoenen moslims die zich niet willen houden aan westerse waarden moesten worden gedeporteerd vanuit Europa naar de islamitische wereld.”

Van Middelkoop: „Als ik eraan denk hoe Wilders zwaar moet worden beveiligd, voel ik compassie met hem. Maar Eddy, je kunt dat gegeven niet gebruiken als verzachting van je beoordeling van zijn uitlatingen.

Intussen heb ik afgelopen weken wel gedacht: Eigenlijk vind ik het jammer dat Wilders zijn islampunt nu al laat varen. Want ergens heeft Wilders een punt in zijn kritiek op die godsdienst. We leven in een land van veel religieuze analfabeten. Vrijwel niemand heeft een doordachte visie op wat de komst van islam op politiek terrein op de lange termijn voor Nederland kan betekenen. Er zijn weinigen die bedenken en ook durven zeggen dat de democratische rechtsstaat veel meer is geworteld in het christendom dan in de islam. Er komt een moment dat ook wij geconfronteerd zullen worden met iets van de intrinsieke haat die leeft in de wereld van de islam. En dan zullen we zeggen: Hebben we niet opgelet toen Wilders daarvoor waarschuwde? Nee, we hebben toen niet opgelet, omdat Wilders alleen maar contraproductief liep te schelden.”

Snel: „Wilders behandelt niet alleen moslims, maar iedere Nederlander als tweederangsburger. Hij keert zich fundamenteel tegen burgerlijke vrijheden. Hij schrijft in zijn programma’s van de afgelopen jaren afschaffing te willen van de vrijheid van de onderwijs, van het gelijkheidsbeginsel, van de vrijheid van godsdienst. Wilders richt zich dan op de islam, maar als hij zijn zin krijgt, heb je ook als christen geen poot om op te staan.

Wilders fulmineert ook tegen de onafhankelijke rechtspraak. Hij heeft in De Telegraaf betoogd dat ons rechtssysteem erger is dan dat van Noord-Korea, in de tijd dat hij werd vervolgd voor zijn minder-Marokkanenuitspraak. Journalisten zijn volgens hem allemaal hufters. Ik weet wel, het is retoriek, maar hij zegt het wel.”

Van Middelkoop: „Je beweert nu stellig: Wilders schaft dit en dat af. Maar hij kan als Kamerlid niks afschaffen. Ik zie dit soort pleidooien van Wilders als kretologie, die ik overigens wel schandelijk vind. Maar we zitten nu met de vraag: gaan andere partijen met hem mee in dit soort ideeën? Dat verwacht ik niet.”

Bilder: „Andere partijen, zoals NSC, hebben afgelopen dagen al duidelijk aangegeven dat Wilders de Grondwet dient te respecteren. Dat wekt bij mij vertrouwen. Ik zie Wilders’ kreten vooral als verkiezingsretoriek. Ik heb er geen enkele zorg over dat bijvoorbeeld het bijzonder onderwijs in een kabinet met PVV wordt afgeschaft.”

Omdat Wilders ferm opkomt voor de Joods-christelijke cultuur zijn christenen beter af met een rechts kabinet met daarin de PVV dan met een links kabinet.

Snel: „Dat Nederland een Joods-christelijke cultuur zou kennen, is een pure fantasie van welwillende theologen van na de Holocaust. Wilders heeft niets met Jodendom of christendom.”

Bilder: „Als CDA-Kamerlid zat ik vlak naast de leden van de PVV-fractie. De PVV stemde altijd pro-Israël. Daarvoor heb ik die partij geprezen.”

Snel: „Vergeet niet dat Wilders dikke vriendjes is met de grootste antisemieten in Europa. Denk aan iemand als de politica Marine le Pen in Frankrijk.”

Van Middelkoop: „Wilders spreekt van een Joods-christelijke cultuur en beroept zich ook nog op het humanisme. Met als doel om zich te kunnen afzetten tegen de islam. Theologisch gezien is ”Joods-christelijk” een onzinterm. Punt is dat vanuit het christendom dan wel het jodendom waardevolle zaken als onze democratie en rechtsstaat voortkomen. Maar laat het nu juist Wilders zijn die daar voortdurend tegen tekeer gaat.”

Meer overVerkiezingen 2023

Snel: „Ik beschouw de PVV niet als links of rechts. Wilders zit in het geradicaliseerde midden. Een van mijn grootste bezwaren tegen de PVV is dat die partij niet democratisch is. De PVV kent geen bestuur, geen ledenvergadering, geen controle op de financiën. Wilders regeert als een dictator. In zijn eentje besliste hij in april 2012 zijn gedoogsteun voor het kabinet-Rutte-I in te trekken. Ook iemand als PVV-Kamerlid Fleur Agema werd toen door Wilders overruled. PVV-parlementariërs zijn slechts huurlingen van Wilders.”

Van Middelkoop: „Je bent nu iets te radicaal, Johan. Er valt wat voor te zeggen dat mensen binnen een fractie samenwerken, dat zo’n fractie eenduidig stemt, dat iemand dat proces begeleidt. Dat is ook bij andere partijen gebruikelijk.”

Bilder: „Dat klopt, ik ervoer dat destijds in de CDA-Kamerfractie van 41 mensen ook sterk. Als je je niet houdt aan de fractiediscipline is het vrij snel met je bekeken.”

Van Middelkoop: „Je kunt Wilders niet verwijten dat hij democratie binnen zijn eigen partij niet heeft vormgegeven, hoe onverstandig ik dat overigens vind. Hij mag zo handelen, de Nederlandse wet verbiedt hem dat tot op heden niet. Daarbij komt: Wilders heeft de afgelopen jaren weliswaar allerlei verschrikkelijke opmerkingen gemaakt, maar ik heb nooit gehoord dat hij zijn achterban opriep de straat op te gaan en geweld te gebruiken.”

Snel: „Op de Deense televisie stelde hij voor om moslims te deporteren.”

Van Middelkoop: „Abraham Kuyper zei ooit: „Ik zweer trouw aan de Grondwet, met het oogmerk haar te veranderen.” Zolang Wilders de democratische route respecteert waarlangs hij de Grondwet zou willen wijzigen, valt hem op dat punt niks te verwijten.”

Bilder: „Mensen die PVV stemden, vinden het schijnbaar niet zo erg dat binnen de partij geen democratie heerst. We kunnen nu niet om Wilders heen en hebben de verkiezingsuitslag te respecteren. In alle lagen van de bevolking zijn mensen boos op de gevestigde orde.”

Snel: „Poetin heeft honderd miljoen kiezers achter zich, maar daarmee blijft Poetin een massamoordenaar. Wilders is gelukkig geen massamoordenaar, maar hij is wel fout. In Russische media zijn ze overigens lyrisch over de winst van Wilders. Ik kijk niet neer op PVV-stemmers. Mijn eigen studenten stemmen op Wilders. Ik veroordeel ze niet, vraag wel: „Heb je je geweten gevolgd? Ja? Dan respecteer ik je zeer.””

Van Middelkoop: „Op wie heb je gestemd?” vroeg ik mijn oudste kleinzoon, van achttien jaar. „Geert, natuurlijk”, reageerde hij. We moeten de kiezers serieus nemen en tegelijk Wilders aanspreken op tal van zijn bizarre uitspraken en voorstellen. Ik ben wel benieuwd of zijn kiezers groot bezwaar zouden maken als alle moslims gedeporteerd zouden worden.”

Bilder: „Ik kan me ergere dingen voorstellen dan een kabinet met daarin de PVV. Een partij als D66 heeft het slecht voor met christelijk Nederland. We zijn mede dankzij D66 in een situatie beland dat het reformatorisch onderwijs wordt gecontroleerd op de wijze waarop docenten bepaalde thema’s behandelen. Dus als christelijk Nederland ergens voor moet worden gewaarschuwd, is dat mij betreft eerder voor lieden van D66 dan voor de PVV.”

Snel: „Daar ben ik het niet mee eens. Ik vind dat de ChristenUnie twee keer wijs heeft gekozen door in een kabinet met ook D66 te stappen. De ChristenUnie heeft met haar paar zetels onwaarschijnlijk matigend opgetreden op het terrein van de vrijheid van onderwijs en levensbeëindiging. Daar ben ik de CU zeer dankbaar voor.”

De PVV wil Nederlanders op één. Dat strijdt met de Bijbelse gedachte dat christenen oog moeten hebben voor de vreemdeling.

Bilder: „Ik vind dit een lastige stelling. Zorg voor je eigen burgers hoeft namelijk oog hebben voor vreemdelingen niet uit te sluiten. Er is niets onchristelijks aan als een politieke partij of een regering de eigen mensen wil dienen. Het willen terugdringen van het enorme aantal asielzoekers dat aan de poorten van ons land klopt, is een kwestie van wijsheid. We moeten vluchtelingen die echt in nood zijn opvangen, maar gelukszoekers terugsturen. Nu speelt de overheid paniekvoetbal. De aanmeldlocatie in Ter Apel is overvol. Ik kreeg vorige week nog een telefoontje van een hoge ambtenaar die op stel en sprong op zoek is naar opvangplekken. Als de overheid de migratie niet weet in te perken, voedt dat het wantrouwen van de burger jegens de overheid.”

Van Middelkoop: „Ook ik vind dat de Nederlandse overheid allereerst verplicht is te zorgen voor de veiligheid van eigen burgers en de stabiliteit in eigen land. Daar hebben we ook de krijgsmacht voor, zeg ik even als oud-minister van Defensie. Tegelijk zou het een erezaak moeten zijn dat de Nederlandse overheid asielzoekers netjes behandelt, ook zij die hier niet kunnen blijven en terug moeten.

Intussen durft op dit moment geen enkele Nederlandse politicus te zeggen dat de handelingsvrijheid van de Nederlandse overheid wat betreft het terugdringen van migratie buitengewoon beperkt is. We zijn gebonden aan tal van Europese verdragen, wetten en regels. Ook Wilders kan het probleem rond de toestroom van migranten niet zo even oplossen. De enorme migratiestromen hebben onder meer te maken met verschillen in welvaart en instabiliteit in andere landen.”

Snel: „Ik ben het ermee eens dat de overheid haar eigen burgers dient te beschermen. Wilders zet de Nederlander niet op de eerste plaats, zoals hij beweert. Hij wil bijvoorbeeld subsidies op cultuur afschaffen. Dus er moet wat hem betreft geen geld meer naar bijvoorbeeld musea en koren. Wilders heeft dus in werkelijkheid niets met de Nederlandse cultuur.

Verder deel ik de analyse dat asielmigratie een onoplosbaar probleem is. Ik ben ervan overtuigd dat met name de VVD in Ter Apel bewust een asielprobleem heeft gecreëerd. VVD-politici laten het daar bewust uit de hand lopen om daarna hard te kunnen roepen hoe zij het asielprobleem gaan oplossen. Het is mensonterend dat asielzoekers die aankloppen in Ter Apel nu worden opgevangen in noodtenten in Stadskanaal. Bedenk ook dat het voor het overgrote deel arbeidsmigranten zijn die naar Nederland komen en dus geen asielzoekers. Bedrijven hebben jaarlijks honderdduizenden goedkope arbeidskrachten naar Nederland gehaald, met instemming van de VVD.”

De PVV uitsluiten van regeringsdeelname wakkert de onvrede onder grote delen van de bevolking alleen maar aan.

Snel: „Ik denk dat het een groot misverstand is dat de PVV-kiezer veel onvrede ervaart. Heel veel PVV-stemmers wonen niet zozeer in achterstandsbuurten, maar juist in mooie Vinex-wijken. Ze hebben vaak twee auto’s voor deur staan. De PVV’er is niet iemand met sociale problemen, maar iemand met veel geestelijke leegheid. Het zijn mensen die al tientallen jaren commerciële tv kijken en afstemmen op tv-bekendheden als Johan Derksen en Gerard Joling. Als je door dat venstertje naar de wereld kijkt, wordt die wel heel klein. Als christenen en kerken moeten we het grote probleem van geestelijke leegheid bloedserieus nemen.”

Van Middelkoop: „Nihilisme stempelt inderdaad de maatschappij. Films zijn platter dan ooit. Het volk is in verwarring, er is behoefte aan een verlosser. Intussen heeft de politieke anarchist Geert Wilders zich de status van een soort messias toegeëigend. Het werkt nog ook.”

Snel: „De auteur Arnon Grunberg schreef onlangs een uitmuntend artikel over de staat van Nederland in de Duitse krant Süddeutsche Zeitung. Kort samengevat betoogt hij: Eerst hadden we het christendom in Nederland. Toen kregen we links, als het ware het seculiere christendom. Nu hebben we te maken met de totale verloochening van zowel het christendom als het seculiere christendom.”

Bilder: „Op de Biblebelt stemmen ook velen de PVV. Onder hen bespeur ik niet zozeer geestelijke leegte, maar veel eerder onbehagen. Die richt zich vaak op migratie. Daarom moeten we nu de PVV op voorhand zeker niet uitsluiten van regeringsdeelname. Dat zou het onbehagen alleen maar aanwakkeren. Mensen willen een radicaal ander kabinet dan dat er nu zit.”

Snel: „Het is heel belangrijk om de kiezer serieus te nemen, maar ik stel wel vast dat de PVV met 37 zetels ongeveer een kwart van de stemmen heeft behaald. De meerderheid stemde dus níet op Wilders. Voorheen bleef de PvdA met meer dan 50 zetels buiten een kabinet.”

Van Middelkoop: „Laten we enig medelijden hebben met verkenner Ronald Plasterk. Die heeft natuurlijk een onmogelijke klus. Toch denk ik dat ze er in Den Haag wel uitkomen. Zo veel vertrouwen heb ik wel in het Binnenhof. De partijen die samen driekwart van de stemmen behaalden, zullen moeten zorgen voor een goed programma. Ze zullen problemen rond bijvoorbeeld stikstof daadwerkelijk moeten aanpakken, zodat burgers weer vertrouwen krijgen in de overheid. De populariteit van Wilders zal dan wel weer inzakken. Hij heeft hier ook het eeuwige leven niet.”

Snel: „Het probleem is dat Wilders niet weet wat hij met al zijn zetels moet. Je kunt hem er niet op betrappen dat hij enig ideaal najaagt.”

De PVV is uit op polarisatie, door gebruik van een woord als kopvoddentaks.

Van Middelkoop: „Ik krijg bij het woord polarisatie haast een romantisch gevoel. Ik denk aan PvdA-kopstukken als Ed van Thijn en Joop den Uyl. Die mannen konden in het verleden zeer polariserend met hun tegenstanders in debat gaan, tot op het hatelijke af. Zo wilden ze hun eigen standpunt zo helder mogelijk voor het voetlicht krijgen. Maar die polarisatie was ook een poging om de ander te begrijpen. Dat soort polarisatie zie ik niet bij Wilders. Hij is slechts uit op destructie. Hij is niet te beroerd om mensen te krenken en te kwetsen.”

Snel: „Wilders bedient zich van politieke marketing. Hij gooit stukken rood vlees in de arena. Over zo’n zogenaamde kopvoddentaks, dus een belasting op hoofddoekjes, heeft hij het nooit meer gehad.”

Van Middelkoop: „Hij appelleerde aan de aversie bij veel mensen tegen hoofddoekjes voor vrouwen.”

Snel: „We weten allemaal waarom we in Nederland tien keer zo veel hoofddoekjes zien dan in Turkije, waar ik afgelopen zomer nog was. Dankzij Wilders. Zijn strijd tegen hoofddoekjes werkte averechts. Wilders heeft de hoofddoek in Nederland geïntroduceerd.”

Bilder: „Wilders weet precies hoe hij de media moet bespelen. Ik zat in de Tweede Kamer toen hij jaren geleden aan het begin van de Algemene Politieke Beschouwingen over de kopvoddentaks begon. Ik weet nog hoe ik tegen collega’s zei: „We moeten nog vijftien uur vergaderen, maar nu is al bekend dat het in het nieuws vooral gaat over de kopvoddentaks.” Media hebben kennelijk geen zin in lange, saaie debatten, maar willen oneliners.”

Snel: „Wilders opereert demagogisch (als een volksmenner, JV). Op 30 december 2021 tweette hij over de huidige VVD-leider: „Die Yeşilgöz met haar Turkse nationaliteit hoort absoluut NIET in het kabinet thuis.” Nu zit hij op zijn knietjes met de vraag of ze met hem wil regeren.”

De ChristenUnie bewaart een veel grotere afstand tot de PVV dan de SGP.

Van Middelkoop: „Dat is waar. De SGP moet zich in geweten afvragen of ze Wilders de verantwoordelijkheid wil geven het land te regeren en te vertegenwoordigen.”

Snel: „De ChristenUnie heeft oog voor de rechtsstaat en is daarom terecht kritisch op de PVV. De SGP spreekt wel over het belang van democratie, maar vergeet steeds de rechtsstaat. Ik stem af en toe SGP, maar vond het zeer schandelijk hoe de Tweede Kamerfractie van de SGP altijd maar flirtte met de FVD. Die partij is net als de PVV populistisch. Toch hees de SGP de FVD en nu ook de PVV op het schild. Terwijl het buitengewoon foute clubs zijn. Wezenlijk verschil is dat de SGP een democratische club is, en de PVV niet.”

Bilder: „Dankzij de FVD kon de SGP in 2019 in de Eerste Kamer haar tweede zetel behouden. Het is duidelijk te zien dat de ChristenUnie meer afstand bewaart tot de PVV. GPV en RPF, de voorlopers van de huidige ChristenUnie, en ook de SGP werden vroeger wel aangeduid als klein rechts. Die tijd is voorbij. De CU heeft zich duidelijk naar links ontwikkeld.

Binnen de SGP ziet men ook wel dat veel van hun stemmers sympathiseren met het gedachtegoed van de PVV. Dus als de SGP kiest voor een zekere verbinding met de PVV, eveneens deels een conservatieve partij, vind ik dat niet onlogisch. Ik heb zelf ook meermalen SGP gestemd.

Net als de PVV verkeert de SGP in een soort isolement. Het zijn partijen waar veel mensen vaak met een zeker dedain over spreken. Zoiets kan leiden tot lotsverbondenheid. Over iemand als Kees van der Staaij zijn deze week bij zijn vertrek veel mooie woorden gezegd. Maar de andere kant van het verhaal is dat veel politici die toenadering zoeken tot de SGP er vaak meteen bij zeggen dat die partij ook bedenkelijke standpunten heeft.”

Snel: „Ik weet uiteraard dat zowel de PVV als de SGP zeer kritisch zijn over de islam. Maar SGP’ers slaan dan voor het gemak even over dat Wilders niets met het christendom heeft. Hij is zelfs evident antichristelijk.”

Bilder: „Ik heb Wilders geen antichristelijke zaken horen zeggen.”

Van Middelkoop: „Johan, ik vind niet dat je dit zo zou moet zeggen. Zo’n opmerking kan zich per kerende post tegen de confessionele minderheid keren. Je bedoelt denk ik dat Wilders zich keert tegen de rechtsorde, die weer voortkomt uit het christendom.”

Snel: „Ja. De kern van het christendom is heel simpel. Een van de hoofdgeboden is je naaste lief te hebben als jezelf. Het uniek christelijke en meteen ook allermoeilijkste gebod is daarnaast dat je zelfs je vijand moet liefhebben. Dat zullen wij nooit kunnen en nooit willen. Wilders wil van dit soort Bijbelse noties niets weten.”

Van Middelkoop: „Er zijn heel veel seculiere Kamerleden die niets hebben met dit soort Bijbelse geboden. Van hen gaan we ook niet zeggen dat ze antichristelijk zijn.” Met een kwinkslag richting Snel: „Je bent zelf een beetje een demagoog aan het worden.”

Snel: „Er bestaat een kloof tussen christendom en islam. De islam vind ik zeker niet iets prachtigs, integendeel. Maar op persoonlijk vlak heb ik buitengewoon goede ervaringen met veel moslims. Ik leer veel van hen. Je zult mij niet horen zeggen dat moslims achterlopen op christenen.”

Bilder: „Er zullen goede moslims zijn, voor zover een mens überhaupt goed kan zijn. Aan de andere kant zien we hoe de partij DENK in de Tweede Kamer opereert. De teksten die DENK-Kamerlid Stephan van Baarle er onlangs rond de gruwelijkheden in Israël uitkraamde, riepen bij mij veel onbehagen op. Neem zijn slogan: „From the river to the sea, Palestine will be free.” Op zo’n moment zie ik geen enkele toenadering tussen christenen en moslims.”