Kunstmatige Intelligentie (AI) is niet zomaar een technologie, maar een systeemtechnologie die de samenleving fundamenteel zal veranderen, stelt de wetenschappelijke raad voor regeringsbeleid (WWR). Best handig dus om eens te kijken welke plannen de politieke partijen over deze nieuwe technologie hebben, dacht Casper Rutjes van het data- en AI-adviesbureau Amsterdam Data Collective (ADC). Hij houdt zich vooral bezig met de ethische kant van AI en onderzocht alle partijprogramma’s.

De meeste partijen hebben wel enige gedachten over AI, maar het is opmerkelijk dat er in de verkiezingsprogramma’s van Forum voor Democratie, PVV, SGP en JA21 niets over te vinden is. Verder lopen de plannen uiteen van een beperking en een onmiddellijke stop op het ontwikkelen van AI-systemen voor militaire doeleinden (BIJ1), tot het publiek beschikbaar stellen van AI-systemen als nutsvoorziening (Volt).

Volt besteedt de meeste aandacht aan AI in het partijprogramma, zegt Rutjes. „De partij ziet in AI-systemen zoals ChatGPT immense kansen voor de samenleving, maar benadrukt dat je deze niet blindelings aan de vrije markt kunt overlaten. Nu hebben enkele bedrijven het internet leeggeschraapt en daar een commerciële toepassing van gemaakt. Daardoor wordt iets wat eerst gemeengoed was, zoals een forum, niet meer bezocht omdat iedereen zijn vragen nu stelt aan een chatbot. En die staat achter een betaalmuur.

Op deze manier verdwijnt die open community en wordt wat eerst openbaar was, door enkele bedrijven geprivatiseerd. Volt zegt: „De techniek is niet verkeerd, alleen wordt die nu ingezet door een beperkt aantal bedrijven. Daarom moet de overheid van deze techniek gemeengoed maken, een nutsvoorziening. Ze willen bijvoorbeeld dat iedereen recht heeft op een digitale assistent. Daarmee omarmt de partij de techniek en geeft die terug aan de burger.”

Aan de andere kant van het spectrum zitten BIJ1 en in iets mindere mate de Partij voor de Dieren. Die partijen pleiten voor beperking of een pauze in de ontwikkeling van AI. „Daarmee wordt de innovatie zelf in een kwaad daglicht gesteld, terwijl het volgens mij gaat over hoe de techniek wordt gebruikt”, zegt Rutjes. „Voor en door wie, en in welke context? Het is naïef om te zeggen dat AI in Nederland niet mag worden gebruikt. In andere landen gaat de ontwikkeling gewoon door, en dan loop je straks nog verder achter. Net als met verslavende algoritmes; dat probleem wordt ook pas nu geadresseerd, maar sociale media bestaan al meer dan tien jaar.”

Toeslagenaffaire

Dat algoritmes in het verleden voor problemen hebben gezorgd, weten we uit de toeslagenaffaire. Om die reden waarschuwt Nieuw Sociaal Contract (NSC), de partij van Pieter Omtzigt, voor het blindelings vertrouwen van de techniek en benadrukt de risico’s van geautomatiseerde besluitvorming. De partij pleit voor transparantie en wetenschappelijke standaarden voor het gebruik van AI en algoritmes in beleidsvorming.

Ook VVD, GL-PvdA, CDA en D66 pleiten voor transparantie in datagebruik en het respecteren van mensenrechten, zoals het voorkomen van discriminatie door algoritmes, een standpunt dat door vrijwel alle andere partijen wordt gedeeld. Volgens BBB moet de menselijke besluitvorming altijd centraal staan en mogen modellen alleen ter ondersteuning dienen, niet ter vervanging van feitelijk onderzoek.

Europese wetgeving

Er is Europese wetgeving in de maak en die is medio 2024 beschikbaar. Maar dat is net als de Algemene Verordening Gegevensbescherming niet meer dan een kapstok, zegt Rutjes. „Er moet ook een nationale invoering komen, dus de overheid moet de komende regeerperiode aan de bak. En wij hebben nu verkiezingen, dus voor kiezers is dit bij uitstek het moment om erover na te denken.”

CU

De CU pleit voor een diepgaande reflectie op de rol van AI, vooral in relatie tot het onderwijs en de ontwikkeling van jongeren. Organisaties die algoritmes hanteren, dienen transparant te zijn over de gebruikte data en de genomen maatregelen om discriminatie te voorkomen. CU wil de Autoriteit Persoonsgegevens omvormen tot een krachtige waakhond voor digitale veiligheid, met bijzondere aandacht voor kinderbescherming. Binnen de gezondheidszorg ziet CU mogelijkheden voor AI, vooral als hulpmiddel voor artsen in diagnostiek, maar benadrukt de arts als eindverantwoordelijke, het cruciale belang van patiëntenprivacy en het voorkomen van commercieel datagebruik.

CDA

Het CDA ziet kansen in AI, mits het onze waarden en normen respecteert. Op zowel Europees als nationaal niveau moeten technologische innovaties hieraan voldoen. Het CDA stelt voor om de Grondwet uit te breiden met digitale grondrechten, zoals het recht op transparantie en het recht op eigenaarschap van data. Verder pleit het CDA voor meer transparantie en rechtsbescherming rond geautomatiseerde besluitvorming door de overheid. Ook internationale verdragen van de VN, de EU en de Raad van Europa moeten worden aangepast aan mensenrechtenbescherming in het digitale tijdperk.

VVD

De VVD ziet een prominente rol weggelegd voor AI binnen Nederland en Europa en wil dit potentieel maximaal benutten, waarbij zorgvuldigheid en het onderkennen van risico’s essentieel zijn. Hierbij streeft de VVD naar internationale samenwerking over het AI-gebruik door bedrijven en overheden. Ze benadrukken het belang van transparantie in data en algoritmegebruik, waarbij burgers controle behouden over hun gegevens. In de natuur- en milieusector pleiten ze voor directe metingen boven modellen, om daadwerkelijke impact te monitoren. In de zorgsector zien ze digitalisering en AI als cruciale tools voor efficiëntie en werkplezier. Tegelijkertijd willen ze onlinepolarisatie en extremisme tegengaan door algoritmen op sociale media aan banden te leggen. De nadruk ligt op daadwerkelijke implementatie boven proeftuinen en pilots, gezien de overtuiging dat technologie al bewezen heeft waardevol te zijn.

Volt

Volt ziet in AI-systemen, zoals ChatGPT, immense kansen voor de samenleving, maar benadrukt dat deze niet blindelings aan de vrije markt overgelaten kunnen worden. De partij pleit voor ethisch AI-beleid op zowel nationaal, Europees als internationaal niveau. Opvallend is hun voorstel om elke inwoner kosteloos een eigen AI-chatbot te geven, gebaseerd op open-source en betrouwbare data. Volt benadrukt het belang van veiligheid en onderwijs: AI-systemen moeten door een onafhankelijke partij als veilig worden bestempeld en schoolkinderen moeten basisonderwijs in AI krijgen, inclusief codering en ethiek. Transparantie staat hoog in het vaandel, met verplichte openbaarmaking van gegevensbronnen door AI-aanbieders. Bovendien zet Volt in op een ondersteunend AI-ecosysteem, met aandacht voor klimaatimpact, en dringt aan op actieve Nederlandse deelname aan internationale samenwerking voor ethische AI.

DENK

DENK is vastbesloten om digitale discriminatie en de mogelijke nadelige effecten van algoritmen en risicomodellen te bestrijden. Om deze uitdagingen aan te pakken, streeft DENK naar de introductie van een algoritmewet, die het gebruik van op afkomst gebaseerde gegevens in algoritmen verbiedt en voorziet in sterke waarborgen. DENK wil de Autoriteit Persoonsgegevens versterken met meer middelen en bindende bevoegdheden om effectief toezicht te houden op algoritmen en om discriminatie en privacyschendingen te bestrijden. Op Europees niveau ziet DENK de noodzaak om de huidige regelgeving te herzien en te versterken om effectief weerstand te kunnen bieden aan grote technologiebedrijven. Opmerkelijk ziet DENK een potentieel in de ontwikkeling van een digitale racismedetector, een algoritme dat gericht is op het detecteren van discriminatie en racisme op het internet.

NSC

NSC is kritisch over het gebruik van algoritmen, met name binnen de overheid. Ze benadrukken de risico’s van geautomatiseerde besluitvorming en het belang van transparantie en verantwoordelijkheid. Ze waarschuwen tegen blindelings vertrouwen op AI-modellen, verwijzend naar crises waarin dergelijke modellen een twijfelachtige rol speelden. NSC pleit voor wetenschappelijke standaarden voor het wel of niet gebruiken van modellen in beleidsvorming. Ze uiten ook hun zorgen over de afhankelijkheid van grote Amerikaanse techbedrijven en de dominantie in AI en cybersecurity. De partij is van mening dat er in Nederland en de EU een impuls moet worden gegeven aan de techindustrie om deze afhankelijkheid te verminderen.

BIJ1

BIJ1 benadrukt dat huidige systemen gemarginaliseerde groepen disproportioneel benadelen. Verder stelt BIJ1 een onmiddellijke stop voor op het ontwikkelen van AI voor militaire doeleinden vanwege zorgen over discriminatie in AI-data en algoritmes. Ter bevordering van rechtvaardige AI, wordt er een toezichthoudende instantie voorgesteld die de AI-systemen toetst aan mensenrechten voordat deze op de markt komen. Daarnaast wil BIJ1 een holistische benadering om techbedrijven aan te pakken die misbruik maken van geavanceerde AI. Dit betreft onder andere het aanpakken van mis- en desinformatie, het voorkomen van discriminatie en het waarborgen van de rechten van oorspronkelijke databronnen.

BBB

BBB hecht groot belang aan het vroegtijdig voorlichten over de digitale samenleving, zowel op basisonderwijsniveau als verder. Ze waarschuwen voor de vorming van ”echokamers”, aangewakkerd door AI en algoritmen. Terwijl AI’s potentie wordt erkend, wordt ook kritiek geuit op het blinde vertrouwen in modellen. Voor BBB moet de menselijke besluitvorming altijd centraal staan en modellen mogen alleen ter ondersteuning dienen, niet ter vervanging van feitelijk onderzoek. Ze benadrukken dat een land niet geleid moet worden door modellen of spreadsheets en dat burgers geen dossiers zijn. Bij besluitvorming en beleid is voor BBB de praktische, gemeten kennis van groot belang, waarbij ze de inzichten vanuit de praktijk, zoals die van jagers en boeren, hoog in het vaandel hebben staan.

GL-PvdA

GL-PvdA benadrukt een ethische en duurzame benadering van AI. Ze pleiten voor transparante, veilige AI-systemen die mensenrechten respecteren en energiezuinig zijn. Forse EU-investeringen in technologisch onderzoek worden aangemoedigd, evenals de ontwikkeling van een Europese digitale infrastructuur als alternatief voor Big Tech. Met een focus op digitale duurzaamheid en een Europees toezichtsorgaan voor AI, waarbij Nederland het voortouw neemt in verantwoordelijke AI-initiatieven op wereldniveau. Het bewust verslavend ontwerpen van sociale media wordt aan banden gelegd.

D66

D66 ziet een groot potentieel in technologie en AI, zoals drones voor duurzame landbouw, algoritmes voor eerlijke verdeling van voorzieningen en AI voor medische innovaties. De partij benadrukt het belang van transparantie, ethiek en rechtvaardigheid bij technologische ontwikkelingen. Opmerkelijk: D66 pleit voor het openbaar maken van onderzoeksdata om wetenschappelijke vooruitgang te versnellen en betaalmuren te voorkomen. Tegelijkertijd dringen ze aan op verplichte toetsing van algoritmes, bestrijding van discriminatie en kritische beoordeling van het verdienmodel van socialemediabedrijven, vooral vanwege hun mogelijke negatieve impact op kinderen.

PvdD

In Nederland is er een sterke focus op privacy en dataveiligheid in de digitale wereld. Kunstmatige intelligentie (AI)-aanbieders moeten transparant zijn over hun gebruik van nieuwsbronnen. Er wordt gestreefd naar striktere regels voor bedrijven met nadruk op dataminimalisatie en databescherming. Digitale inclusie en toegankelijkheid worden bevorderd. Bij de ontwikkeling van krachtige AI-systemen wordt internationale samenwerking nagestreefd, inclusief een tijdelijke pauze bij de ontwikkeling van zeer geavanceerde AI-systemen, en de invoering van veiligheidsmaatregelen.

SP

De SP zet zich sterk in tegen discriminatie door de overheid, zoals bij de Belastingdienst. Het gebruik van algoritmen voor fraudeopsporing moet voldoen aan mensenrechten. Ook benadrukt de partij het belang van onafhankelijke media; bedreigingen jegens journalisten worden streng aangepakt. Verder streven ze naar toezicht op socialemedia-algoritmen, met speciale aandacht voor regionale en lokale media.