De gruwelijke verhalen van overlevenden van het muziekfestival bij de Gazastrook waarbij zaterdag 260 doden vielen, waren dinsdag nog nauwelijks doorgedrongen. Maar toen kwamen er nog zeker zulke dramatische verhalen bij, vanuit de kibboets Kfar Aza. Israëlische militairen vertelden verslaggevers wat ze er hadden aangetroffen: vele tientallen dode lichamen, waaronder kinderen van onder de twee jaar oud.

„Nog nooit in mijn leven heb ik zoiets gezien”, zei de Israëlische majoor-generaal Itai Veruv. „Het is iets dat we ons verbeelden bij de pogroms in Europa en andere plaatsen die onze grootvaders en grootmoeders meemaakten.”

Het roept de vraag op wie de militanten zijn die dergelijke middelen legitiem achten voor hun strijd. Wat willen ze met al die slachtingen bereiken?

Iets ervan werd duidelijk uit de statements die een woordvoerder van Hamas, Osama Hamdan, dit weekend maakte tegenover de Arabische zender Al Jazeera. Hij zei de inwoners van nederzettingen niet als burgers te beschouwen. „Je moet verschil maken tussen kolonisten en burgers”, stelde hij. „Wij hebben verklaard dat de kolonisten deel van de bezetting zijn en deel van de gewapende Israëlische strijdkrachten. Ze zijn geen burgers.”

De stellingname verhinderde Hamas kennelijk niet om ook bezoekers van een muziekfestival en reguliere steden in het zuiden van Israël als legitiem doelwit te beschouwen. Op vragen in die richting antwoordde Hamdan echter ontwijkend.

Over de doelstelling van Hamas kan echter weinig onduidelijkheid bestaan. In het handvest van 1988 omschreef de beweging die als de vernietiging van de staat Israël en de vestiging van een islamitische staat in het „historische Palestina”. In 2017 kwam Hamas met een iets gematigder document, waarin het stelt ook een tijdelijke Palestijnse staat te willen accepteren met de grenzen van voor 1967. Van erkenning van het bestaansrecht van Israël is echter nog altijd geen sprake.

Moslimbroeders

Hamas is opgericht in 1987, maar de wortels liggen in de moslimbroederschap, een beweging die in 1928 in Egypte van de grond komt. De broederschap timmert er aan de weg met een sociaal programma in combinatie met de verspreiding van het islamitische geloof. Het politieke doel ligt in een staat waarin de sharia, de islamitische wetgeving, leidend is.

De moslimbroederschap krijgt in 1946 een Palestijnse tak, opgericht in Jeruzalem. Een lid van deze afdeling, sjeik Ahmed Yassin, staat in de jaren 60 aan de wieg van Hamas. Hij richt Mujama al-Islamiya op, als onderafdeling van de Palestijnse moslimbroederschap. De charitatieve beweging helpt bij de bouw van moskeeën, scholen en een bibliotheek in Gaza.

In 1987 vormt Yassin de beweging om tot Hamas. De oprichting van deze Beweging van Islamitisch Verzet valt samen met de Eerste Intifada: een Palestijnse opstand tegen de Israëlische controle over de Gazastrook en de Westelijke Jordaanoever sinds de Zesdaagse Oorlog van 1967.

Met de komst van Hamas komt het verzet tegen Israël nu ook van binnenuit. Tot die tijd kwam die voornamelijk van Palestijnse guerrilla’s in Jordanië en Libanon. Daar verblijven honderdduizenden Palestijnen die rond de stichting van de staat Israël in 1948 uit hun oorspronkelijke woongebied zijn gevlucht of verdreven.

Oslo-akkoorden

De oprichting van Hamas betekende concurrentie voor de Palestijnse Bevrijdingsorganisatie (PLO), een van de bewegingen die lange tijd voornamelijk vanuit de buurlanden opereerde. Na een periode van gewapende aanvallen richtte die zich na de Jom Kippoeroorlog van 1973 in toenemende mate op de dialoog met Israël. De PLO erkende het recht van bestaan van de staat Israël en begon zich te richten op een tweestatenoplossing, waarbij de grenzen van voor 1967 leidend zouden zijn.

Daartegenover positioneert Hamas zich nu met een blijvende inzet op verovering van heel het „historische Palestina”. Tegen deze achtergrond verzet de beweging zich ook sterk tegen de Oslo-akkoorden van tussen 1993 en 1995. Hamas ziet een tweestatenoplossing als een ontkenning van het recht op terugkeer van de in 1948 verdreven en gevluchte Palestijnen naar hun oude woongebied.

Uit verzet tegen de Oslo-akkoorden zet Hamas zelfmoordaanslagen in en frustreert daarmee het vredesproces. In combinatie met verzet van rechtse Israëliërs leiden die tot het falen van de Oslo-akkoorden.

Terreurbeweging

Na de Tweede Intifada, van 2000-2005, trekt Israël zich terug uit de Gazastrook en vinden er in 2006 verkiezingen plaats in de Palestijnse Gebieden. Hamas behaalt daarbij de overwinning. Zowel het verzet tegen Israël als het sociale programma van Hamas lijken Palestijnse kiezers te hebben aangetrokken. De uitslagen leiden tot een strijd tussen Hamas en de gematigder rivaal Fatah, met als resultaat dat Hamas in de Gazastrook de zeggenschap krijgt. Fatah zwaait de scepter op de Westelijke Jordaanoever.

Hamas vestigt in de Gazastrook een islamistisch en absolutistisch bewind. Waakhond Freedom House typeert die in 2020 als een regering waarin „geen effectieve of onafhankelijke mechanismes bestaan om transparantie te waarborgen op het gebied van gelden, aanbestedingen en operaties”. Na 2006 zijn er geen verkiezingen meer gehouden.

Hamas kondigt in 2006 intussen aan geen zelfmoordaanslagen meer te plegen. Daarvoor in de plaats komen er frequente raketbeschietingen op Israël. Van tijd tot tijd zijn die zeer intensief en leiden die tot escalatie, zoals in 2008, 2012, 2014 en 2021.

Organisatie

Hamas heeft een bestuurlijke en een militaire tak. Die laatste wordt gevormd door de Ezzedin al-Qassambrigade, goed voor 20.000 militanten. In tijden van mobilisatie kan dat aantal nog worden verdubbeld. Onder de Qassambrigade hangt onder meer de Nuhba, een elite-eenheid die tot taak heeft in Israël te infiltreren via land, zee en de lucht.

De politieke chef van Hamas is Ismail Haniyeh, die vanuit Qatar de scepter zwaait. In Gaza leidt Yahya Sinwar de dagelijkse gang van zaken, terwijl Marwan Issa en Mohammed Deif aan het hoofd staan van de militaire tak van Hamas. Deif is al vanaf 1987 betrokken bij Hamas en geldt als doelwit nummer 1 van Israël. In 2014 overleefde hij ternauwernood een aanslag van Israël op zijn leven, waarbij wel zijn vrouw en dochter omkwamen. Zelf verloor hij daarbij twee benen en een arm.

Hamas geldt voor westerse landen en instellingen als Canada, de Verenigde Staten en de Europese Unie als een terreurorganisatie. Ook Egypte bestempelde de beweging in 2014 als zodanig. Andere landen, zoals het Verenigd Koninkrijk, Australië en Nieuw-Zeeland, beschouwen enkel de militaire tak als terreurgroep.

Steun krijgt Hamas van donateurs wereldwijd en met name vanuit Iran en Qatar. Israël heeft Qatar groen licht gegeven de bevolking van Gaza via Hamas humanitair te steunen. Daarnaast is de Hezbollahbeweging in Libanon nauw verbonden met Hamas.

Een onderzoek uit juni 2023 wijst uit dat meer dan de helft van de Palestijnse bevolking in de Gazastrook en op de Westelijke Jordaanoever in presidentsverkiezingen liever zou stemmen op Hamasleider Haniyeh dan op de Palestijnse president Mahmoud Abbas. Abbas zou niet meer dan een derde van de stemmen achter zich krijgen. Hoe en of de huidige oorlog dit beeld verandert, valt nog onmogelijk te zeggen.