Wetenschapsjournalist Arnout Jaspers veegt in zijn boekje ”De stikstoffuik. Politici in de ban van de ecolobby” de vloer aan met het stikstofbeleid. Hij heeft een vaardige pen en schrijft veelal met kennis van zaken. De uitgave valt bij critici dan ook in goede aarde. ”De stikstoffuik” wordt gepresenteerd als een boekje dat met feiten onderbouwd aantoont dat de hele stikstofcrisis op drijfzand berust. Maar klopt dat verhaal ook? Het korte antwoord is: nee.

Lees ook

Wetenschapsjournalist ziet in "De stikstoffuik" nog uitwegen in de stikstofcrisis

Volgens Jaspers heeft Nederland zichzelf door het strenge stikstofbeleid in Europa in een uitzonderingspositie geplaatst, terwijl het goed gaat met de natuur en die ook echt niet verloren gaat door wat stikstof. Het beleid is tot stand gekomen door een milieulobby en wetenschappers en rechters zijn daarin meegegaan door elke gram extra stikstof in overbelaste gebieden te verbieden. Daardoor zitten we nu met een model dat elke extra activiteit in landbouw en bouw belemmert om de hoeveelheid stikstof van een vogelpoepje.

Duitsland en Denemarken zien dat allemaal veel scherper en stellen helemaal niet zo’n strenge grenswaarde voor het toelaten van een nieuwe activiteit. Daardoor zit ons land op slot. Dat is volgens Jaspers snel op te lossen door de grenswaarde voor het toelaten van een nieuwe activiteit sterk te verhogen, kleine natuurgebieden (Natura 2000) te schrappen en de zogenaamde kritische depositiewaarde (KDW) uit de wet te halen en in plaats daarvan de natuurkwaliteit van grote gebieden te beoordelen.

Feiten eenzijdig

Veel feiten in het boekje, vooral die in de grijze kaders, kloppen. Zo geeft Jaspers correct weer wat stikstof doet met planten en het milieu. Dat geldt ook voor zijn beschrijving van Europese normen voor lucht, water en mest, de stikstofmodellering en de Habitatrichtlijn. Correct is zijn analyse dat de Nederlandse uitwerking van lokale vergunningsverlening inhoudelijk zwak is en dat we het onnodig ingewikkeld hebben gemaakt. De vermelde feiten kloppen echter niet altijd. Zo is de afname van stikstofoxiden tussen 1990 en 2020 niet een factor drie maar een factor twee. En verder heeft stikstof wel degelijk iets te maken met onze gezondheid want ruim 40 procent van alle fijnstof in Nederland bestaat uit stikstofverbindingen. En ook heeft stikstof wel degelijk met klimaat te maken want het broeikasgas lachgas is een stikstofverbinding. Jaspers ontkent beide met één pennenstreek.

Maar belangrijker is dat sommige feiten niet vermeld worden. Zo heeft Nederland, ondanks de reducties in stikstofuitstoot, nog steeds de meeste uitstoot per hectare. Dat komt omdat we in de jaren 90 torenhoog zaten. We zijn helemaal niet het beste jongetje van de klas. Met een stikstofuitstoot van 45 kg per hectare zitten we twee maal zo hoog als Duitsland en ver boven het Europees gemiddelde. Alleen België zit vlak onder ons, met ruim 35 kg per hectare, maar daar is het stikstofbeleid dan ook even streng.

Natuur niet gezond

Het belangrijkste niet kloppende ‘feit’ is Jaspers stelling dat „de natuur in Nederland over het algemeen stabiel en gezond is”. Hij trekt deze conclusie op basis van de zogenaamde ”living planet index”, die sinds 1990 vrijwel constant is gebleven. Een stabiele natuur is echter nog niet per se gezond. Vooral tussen 1960 en 1990 zijn de populatie en het areaal aan zeldzame zogenaamde Rode Lijst-soorten voortdurend afgenomen. Daaraan hebben verzuring en vermesting door stikstof, en eerder ook zwavel, veel bijgedragen. Terecht legt Jaspers de vinger erbij dat ook andere oorzaken een rol spelen, zoals ontwatering, schaalvergroting en uniformering van het landschap.

Gaat het om de effecten van verzuring, dan blijft stikstof echter de grootste boosdoener. Door decennia aan overbelasting is de beschikbaarheid van voedingstoffen als calcium, kalium en magnesium in de bodem afgenomen en die van stikstof toegenomen, waardoor de natuur en de bodem uit balans zijn. Als gevolg daarvan is de diversiteit van het bodemleven en van plantensoorten afgenomen. Dat heeft weer negatieve gevolgen voor bijvoorbeeld insecten, vlinders en vogels. Daarnaast kan bodemverzuring tot bossterfte leiden.

Natuurherstel langzaam

De stelling dat de biodiversiteit sinds 1990 niet sterk achteruitgegaan is, klopt voor veel soorten, maar feitelijk is dat een zorgelijke constatering. Sinds 1990 is er namelijk veel beleid gevoerd om de achteruitgang van de biodiversiteit te keren. Zo hebben in veel gebieden herstelmaatregelen plaatsgevonden. Ook is de uitstoot van zwavel- en stikstofemissies sterk afgenomen. Daardoor is de achteruitgang van veel soorten inderdaad gestopt en is er soms sprake van langzame verbetering, met name bij de gewervelde dieren. Maar paddenstoelen, planten, mossen, korstmossen, insecten en bodemdieren, die sterk door stikstof worden beïnvloed, gaan nog steeds achteruit. Dat betekent overigens ook dat natuurherstel iets van een lange adem is, ook als we in de komende jaren nog 50 procent extra stikstof reduceren.

Lage grenswaarde

Verder maakt Jaspers niet duidelijk dat de grenswaarde in Nederland zo laag is omdat wij in het hele land te hoog zitten met stikstof. Dat maakt Nederland anders dan landen als Duitsland en Denemarken. Een nieuwe bouwactiviteit is wel degelijk mogelijk als de uitstoot van stikstof eerst omlaag gaat. Omdat dit laatste juist niet het geval is, is de grenswaarde nu praktisch nul. De Vlamingen hebben de grenswaarde daarom gewoon op nul gezet. Dat betekent dat de grenswaarden weer omhoog kunnen zodra we de uitstoot beginnen te verminderen. Wel is het zuur dat er in delen van Duitsland, Frankrijk en Italië even grote belastingen zijn als in Nederland, terwijl de rechters daar geen lagere grenswaarden hanteren, maar die overal in het land gelijk houden. De kans dat dit wel gaat gebeuren, is echter zeer groot.

Natuurgebieden schrappen, om zo de stikstofregels te omzeilen, blijkt geen reële optie gezien de ervaringen in zowel Vlaanderen als Nederland. Overigens helpt dat ook niet echt want de normen voor de resterende natuurgebieden blijven bestaan en worden overschreden.

Jaspers gaat eraan voorbij dat er in Nederland veel meer speelt dan alleen stikstof en natuur. Er zijn ook grote opgaven voor 2030 om de waterkwaliteit te verbeteren. Voor 2050 moet de broeikasgasemissie door de landbouw zijn gehalveerd. Ook het landbouwsysteem worstelt met de gevolgen van klimaatverandering (onder andere droogte), bodemverdichting, bodemziektes en zoönosen (infectieziekten die van dier op mens kunnen overgaan).

Daarnaast staat het verdienmodel van veel landbouwers onder druk. Juist omdat klimaatverandering zowel de landbouw als de natuur gaat beïnvloeden, is het belangrijk om het voorzorgprincipe vast te houden. Of en hoe kringlooplandbouw daaraan kan bijdragen, is onderwerp van discussie, maar laat onverlet dat we meer moeten doen dan de huidige situatie stabiel houden.

We pleiten voor een concreet handelingsperspectief waarbij de landbouw een rechtszekere toekomst heeft en een bijdrage levert aan zowel de voedselproductie als het milieu. Daar is ruim 24 miljard euro voor beschikbaar en het is zaak om daarmee het probleem integraal aan te pakken.

Wim de Vries is hoogleraar milieusysteemanalyse, Gerard Ros is senior onderzoeker, beiden aan Wageningen Universiteit & Research.