De Algemene Inlichtingen- en Veiligheidsdienst (AIVD) ziet een „ontwikkeling” van extremisten die zich niet alleen richten tegen de overheid, maar ook meer en meer tegen allerlei organisaties en instituties, zo blijkt uit het maandag gepresenteerde jaarverslag 2022.

De boodschap over een ”kwaadaardige elite” die aan de macht is en een vijand is van Nederland, is „momenteel het populairste extremistische narratief in Nederland”, stelt de AIVD. Deze anti-institutionele extremisten vormen een „ernstige lange termijndreiging” tegen Nederland.

De inlichtingendienst noemt 2022 een „grimmig jaar”, onder andere door het uitbreken van de oorlog in Oekraïne, waardoor gas schaars werd in Europa. „De eerste levensbehoeften werden fors duurder. Daardoor kregen extremistische aanjagers in Nederland na de coronacrisis opnieuw gelegenheid om complottheorieën te verspreiden over de ”kwaadaardige elite”. Landen als Rusland grijpen onrust in het Westen aan om in het geheim tegenstellingen in de samenleving aan te wakkeren.”

De toename van anti-institutionele tendensen in de samenleving is „al een tijdje” aan de gang, reageert dr. Jelle van Buuren van de Universiteit Leiden. De extremistische opvatting heeft een „enorme slinger” gekregen door de coronapandemie, legt de veiligheidsexpert uit. De AIVD wijdt voor het eerst een apart hoofdstuk aan anti-institutionele opvattingen; voorheen gaf de inlichtingendienst hier volgens Van Buuren slechts „zwakke signalen” over af.

Stikstofcrisis

De anti-institutionele groep bestaat volgens de AIVD uit zo’n 100.000 burgers. De oorzaken van het ontwikkelen van zo’n antihouding tegen overheid en organisaties lopen uiteen. Van Buuren somt op: toeslagenaffaire, gaswinning, stikstofcrisis en de vastgelopen jeugdzorg. „Iedereen met een grief kan zich bij deze groep aansluiten. Ik kan me ook alles voorstellen bij die grieven.”

Activisme van deze groep, met eventueel luidruchtig optreden, hoort volgens de AIVD bij een democratie. „Dat is een belangrijke constatering”, vindt terreurexpert Van Buuren. „Het geweldspotentieel van deze groep is niet heel erg groot, maar de AIVD ziet dit op termijn wel als de grootste bedreiging van de democratische rechtsorde.”

De ondermijning van de overheid door een gebrek aan vertrouwen onder burgers is volgens Van Buuren „veel ingewikkelder” te bestrijden dan de dreiging van een terrorist die een wapen wil kopen. „Dat is een te overzien probleem.”

Om het tij te keren, moet Den Haag zich allereerst bewust zijn van de huidige tendensen, stelt Van Buuren. Vervolgens is het de taak van overheid en politiek om te werken aan een herstel van vertrouwen. „Bij activisten die met geweld de wet overtreden, moeten politie en justitie optreden om een grens te trekken.”

De inlichtingendienst, opgericht om bedreigingen van de samenleving tijdig te onderkennen, signaleerde vorig jaar al een verdere radicalisering van extreem-rechts, dat op dit moment „honderden” aanhangers telt. De dreiging van rechts-terrorisme in Nederland is in 2022 „niet verminderd”.

De AIVD heeft een aantal keer „een mogelijke rechts-terroristische dreiging voorkomen door die actief te verstoren”. De groep waar de grootste rechts-terroristische geweldsdreiging vanuit gaat is een „relatief nieuwe generatie”, bestaande uit (jonge) mannen die internationaal online contact hebben. In chatgroepen praten ze „terroristisch geweld goed en verheerlijken dat”.

De beweging in Nederland verandert steeds van samenstelling, constateert de AIVD. „Binnen hedendaagse rechts-extremistische bewegingen staat vooral antisemitisme centraal”, stelt de AIVD. Rechts-extremisten framen demografische veranderingen als een complot van de joodse elite om bewust het witte ras te verzwakken.

Refo’s

Rechts-extremisten maken „pragmatisch” gebruik van antisemitisme, maar niet vanuit een „intrinsieke overtuiging”, zegt mr. dr. Cees Zweistra, auteur van het vorig jaar verschenen boek ”Waarheidszoekers” over complotdenkers. „De joodse elite is daarbij inwisselbaar voor Kaag, Rutte of Hugo de Jonge. Pragmatiek en principeloosheid zijn kenmerken van hedendaagse complotdenkers.”

Antisemitisme is een „gelegenheids-” en „verlegenheidsnarratief” voor rechts-extremisten, zegt Zweistra die daarmee de Jodenhaat niet wil bagatelliseren. „Rechts-extremisten springen echter op elke wagen die hen uitkomt.” Termen als globalisten of wereldwijde elite zijn „signaalwoorden” van complotdenkers om Joden de schuld te geven en vooral om daarmee voor eigen verantwoordelijkheden weg te duiken, legt Zweistra uit. Dergelijk antisemitisme en miskenning van je eigen rol in het wereldgebeuren dateert al uit de pestperiode van de 13e en 14e eeuw.

Ook in het reformatorisch volksdeel krijgt een anti-institutionele houding, met een sterk wantrouwen richting overheid en organisaties, voet aan de grond, constateert Zweistra, jurist en filosoof van christelijken huize. „Mogelijk legitimeren reformatorische mensen hun anti-institutionele houding richting overheid en organisaties door te wijzen op de ideologische gedrevenheid van de elite die haaks staat op hun levensovertuiging.” Zweistra verwijst naar globalisme en genderproblematiek. De filosoof zegt zich deze houding onder het christelijk volksdeel ook te kunnen voorstellen.

Het reformatorisch volksdeel bevindt zich daarbij in een spagaat. „Reformatorisch Nederland kent een sterke gezagsgetrouwe traditie. Die staat echter onder druk. Een deel wijst echter het gezag van overheid en instituties af, onder andere omdat deze vanuit hun ideologische handelwijze niet meer te vertrouwen zouden zijn.” Hoe omvangrijk deze anti-institutionele categorie refo’s is, kan hij niet zeggen.

Bedreiging

Zweistra constateert een „dubbele beweging” onder refo’s. Allereerst ervaren zij een gevoel van bedreiging door bijvoorbeeld de genderideologie, terwijl het verzet daartegen een nieuw samenbindend element is. „Dat heeft iets van een zwaktebod. Als reformatorisch-christen ben je niet alleen tégen dingen, maar ook vóór bepaalde waarden. Dat dreigt soms ondergesneeuwd te raken.”