Door scheuren en spleten in de aardkorst baant gesmolten gesteente zich een weg naar boven. Regelmatig stroomt er op Reykjanes lava uit de grond en dat bedreigt de infrastructuur. „Het aantal erupties staat deze periode op tien”, zegt vulkanologe Ásta Rut Hjartardóttir. De volgende vulkaan staat op uitbarsten.

Het schiereiland Reykjanes is lang geleden ontstaan ​​door uitbarstingen, toen het gebied boven zeeniveau uitkwam. De eerste historisch gedocumenteerde periode met uitbarstingen begon in de achtste eeuw. Die reeks eindigde in 1240. Deze reeks staat bekend als de Reykjanesbranden. Sindsdien hebben er tot het voorjaar van 2021 geen uitbarstingen meer plaatsgehad.

De eerste serie van drie nieuwe uitbarstingen had plaats nabij Fagradalsfjall, zo’n 5 tot 9 kilometer naar het oosten. In maart 2021 barstte de grond hier open en vulden de valleien zich met kokende lava. „De eerste uitbarstingen waren leuk. Ze veroorzaakten weinig problemen en trokken vooral veel toeristen”, herinnert Hjartardóttir zich. De IJslandse promoveerde in 2013 op magmamigratie in de bodem met het proefschrift ”Fissure Swarms of the Northern Volcanic Rift Zone, Iceland”. Ze werkt momenteel voor het IJslands Meteorologisch Instituut in Reykjavik.

De eerste uitbarsting duurde tot half september van dat jaar. De tweede uitbarsting vond plaats in 2022 en de derde was in de zomer van 2023 in hetzelfde gebied. Toen verschoof de vulkanische activiteit naar het gebied ten noorden van Grindavik, waar sindsdien een serie van zeven uitbarstingen heeft plaatsgevonden.

Zwemparadijs

Tijdens de laatste uitbarsting in november en december vorig jaar is een eerder gebouwde dijk fors opgehoogd. Die verhinderde dat de lavastroom het geothermische zwemparadijs Blue Lagoon verwoestte. Toch steeg de lava zelfs 2 meter boven de dijk uit. Met water werd de lavastroom gekoeld om te voorkomen dat die over de dijk heen kwam.

„De barrière is inmiddels verhoogd voor het geval er nog een uitbarsting plaatsvindt”, zegt de vulkanoloog. De laatste reeks uitbarstingen vond plaats in het vulkanisch systeem van Svartsengi, ten noorden van Grindavik, waar ook de elektriciteitscentrale en de Blue Lagoon, een toeristische trekpleister, zich bevinden. De geothermische elektriciteitscentrale Svartsengi voorziet het schiereiland van warm water en elektriciteit. De Blue Lagoon wordt gevoed met het warme restwater dat door de elektriciteitscentrale wordt opgepompt.

Op Reykjanes ligt ook de hoofdstad Reykjavik en een aantal kleinere steden, waaronder het momenteel geëvacueerde vissersdorp Grindavik.

Evacuatie

„De uitbarstingen worden gevoed door zogeheten dijkintrusies. Hierbij dringt magma door scheuren in de aardkorst heen. Dit gebeurde voor het eerst in dit gebied in november 2023. Het veroorzaakte toen geen uitbarsting, maar de lavastroom ging onder Grindavik door, wat veel trillingen en scheuren veroorzaakte. De stroom vernietigde wegen en huizen. De 3800 inwoners verlieten vervolgens allemaal het dorp.”

De huidige uitbarstingen liggen allemaal in hetzelfde gebied. „Dat komt doordat het magma telkens op dezelfde plek naar boven komt. De uitbarstingen liggen op dezelfde breuklijn”, verklaart Hjartardóttir. Precies onder dit gebied ligt op 15 kilometer diepte een grote magmakoepel in de aardmantel. Van hieruit stroomt het vloeibare gesteente omhoog naar een diepte van 4 tot 5 kilometer, waar het zich ophoopt.

„Voorafgaand aan elke uitbarsting zien we dat de bodem enkele decimeters omhoogkomt. Alsof er een ballon wordt opgeblazen. Zodra de uitbarstingen beginnen, zakt de bodem helemaal terug, om kort daarna weer omhoog te komen wanneer het magmareservoir zich opnieuw vult. Sinds de laatste uitbarsting in november en december 2024 is de bodem alweer 35 centimeter omhooggekomen. En de bodem blijft maar stijgen. Het zal me niets verbazen als we de komende dagen een nieuwe uitbarsting in dit gebied gaan zien.”

Kettingreactie

Onder het Reykjanes-schiereiland liggen zes vulkanische systemen waarvan er tot nu toe twee actief zijn geworden. De vulkanologe: „Wanneer één systeem actief wordt, kan dat een kettingreactie in gang zetten. Op een tijdschaal van decennia tot enkele honderden jaren kunnen ook andere systemen op het schiereiland actief worden.”

Bij elke spleetuitbarsting ontstonden nieuwe lavavelden. „Sommige lavavelden overlappen elkaar. We weten nog niet precies hoeveel vierkante kilometers en hoeveel kubieke meters lava er tijdens alle uitbarstingen zijn uitgestort. Maar grofweg creëerde de eerste reeks uitbarstingen 6 vierkante kilometer en de tweede reeks 25 vierkante kilometer aan nieuwe lavavelden. Dat maakt in totaal 31 vierkante kilometer. We schatten dat de totale hoeveelheid lava 0,4 kubieke kilometer is”, aldus Hjartardóttir.

De lengte van de spleetuitbarstingen was gemiddeld 2 tot 4 kilometer. „Met een temperatuur van 1200 graden Celsius is de lava erg heet en vloeibaar. Wanneer de uitbarstingen beginnen, spuit de lava tientallen meters hoog de lucht in. Naarmate de uitbarstingen vorderen, concentreert de lavastroom zich tot een of twee kraters en dooft dan geleidelijk uit.”

Aardbevingen

Hoeveel magma er nog in de magmakoepel op een diepte van 15 kilometer overblijft, durft de vulkanologe niet te zeggen. „Dat is te diep om goed te meten. Wat we wel weten, is dat het magma op deze plek zijn weg naar boven vindt.”

Hjartardóttir vermoedt dat er op de plek van de huidige uitbarstingen een doorgang in de aardkorst is ontstaan, ​​waardoor magma gemakkelijk omhoog kan komen. „Dat zien we ook terug in de seismische activiteit. Want er zijn veel minder aardbevingen dan voorheen. En de bevingen worden ook steeds minder krachtig voorafgaand aan elke uitbarsting.”

De ondergrondse magmastroom gaat gepaard met aardbevingszwermen. Voorheen waren de bevingen de beste indicator voor een naderende uitbarsting. Nu worden voor voorspellingen internetkabels die al in de grond liggen gebruikt. „Daaraan hebben we heel gevoelige apparatuur gehangen om elke kleine beving te meten. Daarbij houden we ook eventuele drukveranderingen in het boorgat van de geothermische energiecentrale in de gaten. Deze combineren we met gps-signalen om te zien of er magma in de grond beweegt.”

Nieuws in beeld

In de verte een vulkaanuitbarsting op het schiereiland Reykjanes. beeld Björn Oddsson

Lava spuit op het schiereiland Reykjanes uit spleten omhoog. beeld Björn Oddsson

De gemiddelde magnitude van een aardbevingszwerm ligt tussen de 1 en 1,5 of zelfs lager. „Die voel je niet eens. Pas bij een magnitude van 2,5 tot 3 begin je ze op te merken. Het hangt er ook van af hoe diep ze zijn”, weet Hjartardóttir. Vóór de laatste uitbarsting werd een zwerm van tussen de 5000 en 6000 aardbevingen geregistreerd. „Maar momenteel worden er nog maar heel weinig aardbevingen waargenomen.”

Hotspot

Dwars over het schiereiland Reykjanes loopt de grens die de Noord-Amerikaanse en Euraziatische platen scheidt. De platen schuiven hier uit elkaar. „Daardoor ontstaan ​​holtes waarin magma kan opstijgen”, legt de vulkanoloog uit.

„Dit effect wordt versterkt door een zogenaamde hotspot onder IJsland, waarin de mantelpluimen vanuit de aardkern tot onder de aardkorst opstijgen.” Die kunnen zo krachtig zijn dat ze soms dwars door de aardkorst heen breken. Precies onder IJsland ligt zo’n hotspot. Bij de laatste uitbarstingen op het Reykjanes-schiereiland is de trend dat er telkens iets meer magma uitstroomt.

„Mogelijk zijn de holtes en scheuren bij eerdere uitbarstingen al opgevuld en komt het magma daardoor sneller omhoog”, redeneert Hjartardóttir. „Maar we zien tegelijkertijd ook dat de magma-instroom op een diepte van 4 tot 5 kilometer minder wordt. Op een gegeven moment is de instroom zo laag dat er geen uitbarstingen meer kunnen plaatsvinden. De grond stijgt minder snel dan voorheen. Dit kan een indicatie zijn dat de reeks uitbarstingen ten einde loopt. De volgende uitbarsting kan voorlopig zomaar de laatste zijn.”