Een „poging tot het onmogelijke”, noemt Gordon (1962), hoogleraar kerkgeschiedenis aan Yale University in de Verenigde Staten, zijn boek ”De Bijbel. Een wereldgeschiedenis” (uitg. Prometheus). Want een beschrijving van de reis die de Bijbel de eeuwen door aflegde, kent altijd zijn beperkingen, beseft hij. De zevende-eeuwse paus en kerkleraar Gregorius de Grote schreef het al: de Schrift is „als het ware een rivier, die zowel ondiep als diep is, waarin het lam houvast kan vinden en de olifant vrij ronddrijft”.

Gordon voegde met ”De Bijbel. Een wereldgeschiedenis” opnieuw een boek toe aan zijn toch al indrukwekkende palmares. De Canadese wetenschapper, die in Schotland het St. Andrews Institute for Reformation History oprichtte, schreef eerder biografieën over de reformatoren Huldrych Zwingli en Johannes Calvijn, studies over de Institutie en de Zwitserse Reformatie, en veel meer. In ”De Bijbel” gaat hij terug naar de bron van dat alles.

Hoe functioneerden de verschillende boeken en brieven in onze Bijbel onder vroege christenen?

„Voor christenen is de Heilige Schrift geïnspireerd door God, maar hij heeft tegelijk een historisch karakter. De teksten circuleerden vaak los van elkaar door de mediterrane wereld, tot zelfs in het huidige Iran toe. Predikers en leraren namen die in hun zak mee en gebruikten ze voor de erediensten in de christelijke gemeenschappen. Later werden deze teksten samengevoegd in een codex, dus in boekvorm.”

„Vroege christenen erkenden dat het Woord van God het absolute fundament van hun geloof is” - Bruce Gordon, kerkhistoricus

Wat betekent dat voor het gezag van deze teksten? Deze christenen kenden 2 Timotheüs 3:16 ook: „Al de Schrift is van God ingegeven.”

„Ja, absoluut. Maar er waren ook veel teksten in omloop die uiteindelijk geen deel zouden uitmaken van de Bijbel. En sommige boeken, zoals Openbaring, werden pas laat door christenen echt geaccepteerd. In veel van de vroegste christelijke Bijbels, met name in het oosten, in Syrië, stond het boek Openbaring niet. Het duurde dan ook vrij lang voordat iedereen het eens was over de boeken die in het Nieuwe Testament moesten worden opgenomen.”

Wat betekent het gezag van de Bijbel voor uzelf?

„Als christen uit de gereformeerde traditie heb ik de sterke overtuiging dat de Bijbel absoluut gezaghebbend is. Het Woord van God is het fundament van de kerk, van de prediking. Zoals Calvijn schreef: alles wat we moeten weten voor onze verlossing, staat in de Schrift.”

Hoe functioneerde dat inzicht vóór de Reformatie?

„De vroege christenen erkenden dat het Woord van God het absolute fundament van hun geloof is. En ook in de middeleeuwen stond de Bijbel hoog aangeschreven als het Woord van God.”

„De gewone mensen konden de Bijbel niet lezen, maar ze zágen het Evangelie wel” - Bruce Gordon, kerkhistoricus

Dat in de middeleeuwen de Bijbel verdween en niemand die las, noemt u „een van de grootste onwaarheden die de protestantse Reformatie heeft verkondigd”. Waarom?

„Iedereen die voor een theologische graad studeerde, moest zich intensief met de Bijbel bezighouden. En er werd natuurlijk uit de Schrift gepredikt, vaak in het Latijn, maar steeds meer in de volkstaal. De gewone mensen konden de Bijbel niet lezen, maar ze zágen het Evangelie wel: in de kerk, in de liturgie, in schilderingen op de muren.”

Wat was de betekenis van de zestiende-eeuwse Reformatie voor het lezen en het gebruik van de Bijbel? U spreekt van een „radicale verandering”.

„De Reformatie was een radicaal moment, omdat in de middeleeuwse wereld werd gedacht dat alleen de kerk en de geestelijken de Bijbel konden interpreteren. Maarten Luther vond echter, in navolging van Erasmus, dat mensen de Bijbel in hun eigen taal moesten lezen en die zelf konden begrijpen. Hij ging nog een stap verder dan Erasmus: alles in de kerk moet worden afgemeten aan de standaard van de Schrift. Dat idee bestond niet in de middeleeuwen.

Een tweede radicale verandering was de uitvinding van de boekdrukkunst. Die maakte de Reformatie mogelijk. Vanaf toen konden er in grote aantallen Bijbels worden geproduceerd. Ze hoefden niet meer, zoals in de middeleeuwen, met de hand te worden gekopieerd.”

De verlichting in de achttiende eeuw wordt vaak gezien als een vijand van de Bijbel. U bent positiever.

„Het oude verhaal is dat de verlichting vooral een beweging van religie af is, het begin van een soort secularisme. Dan wordt de Franse filosoof Voltaire geciteerd, die dacht dat de Bijbel zou verdwijnen en voor niemand meer van belang zou zijn. De meeste mensen hadden echter weinig met de ideeën van de verlichting te maken. Voor hen veranderde de Bijbel niet.

Toch bracht de verlichting wel een aantal belangrijke veranderingen met zich mee. Een grote stap in de Bijbelwetenschap is dat sommigen de Schrift meer als een historische tekst gingen zien. Soms leidde dat ertoe dat de Bijbel werd ontdaan van het bovennatuurlijke.

De achttiende eeuw was óók het tijdperk van grote geestelijke vernieuwing, van het piëtisme. Iemand als Jonathan Edwards wist kritisch denken én volledig trouw zijn aan de Bijbel te combineren. Die kant van het verhaal wordt vaak vergeten.”

U noemt de King James Version van de Bijbel –zeg maar de Engelse Statenvertaling– het „meest invloedrijke boek in de geschiedenis”. Waarom?

„Dat is zeker waar voor de Engelssprekende wereld. De taal van de King James Bijbel heeft het Engels diepgaand beïnvloed.

Eeuwenlang was de ”KJV” de meest gebruikte vertaling van de Bijbel én de inspiratiebron voor nieuwere vertalingen. Voor bepaalde groepen is die nog steeds belangrijk, zoals voor de mormonen in de Verenigde Staten. In Afrika, waar de kerk snel groeit, is de King James Version waarschijnlijk nog steeds de meest gebruikte Bijbel. Je zou denken dat de oudere taal mensen van vandaag niet zo aanspreekt, maar velen zijn gehecht aan de schoonheid ervan. Die laat iets zien van de heiligheid van de Bijbel.”

Nu neemt de kennis van de Bijbel steeds meer af.

„Vooral in Europa en Noord-Amerika, en ik zie dat ook onder mijn studenten. Tegelijk moeten we niet té negatief zijn. In de Reformatietijd werd de Schrift breed beschikbaar door Gutenbergs uitvinding van de boekdrukkunst, nu hebben jongeren toegang tot de Bijbel via apps. De Geest kan ook door deze nieuwe technologieën heen werken. Er is dus reden tot optimisme. Het Woord van God zal nooit verdwijnen.”

De Bijbel. Een wereldgeschiedenis, Bruce Gordon; uitg Prometheus; 472 blz.; € 39,99