Ruim 3,5 jaar na het uitbreken van de stikstofcrisis lijkt de aanpak ervan in rustiger vaarwater te belanden. Desondanks zal het dossier nog voor vele hoofdbrekens zorgen. Zowel voor als na 2030.
Waarom is er weinig reden om vol vertrouwen het vervolg van de stikstofaanpak tegemoet te zien, en alvast wat te dagdromen over het moment waarop de crisis verleden tijd is? Een antwoord in de vorm van een verkenning van drie pijnpunten vóór 2030, en van de opgave ná dat jaartal.
Een van de eerste hobbels is het op korte termijn fors terugbrengen van de stikstofuitstoot. Wat Johan Remkes betreft, die optrad als gespreksleider, moet in een jaar de uitstoot van zo’n 500 à 600 zogeheten piekbelasters worden gestopt. Bijvoorbeeld door verplaatsing of bedrijfsbeëindiging. Deze termijn is „erg ambitieus”, vinden de ministers Christianne van der Wal (Natuur en Stikstof) en Piet Adema (Landbouw).
Binnen de coalitie denkt men verschillend over wat er bij onvoldoende resultaat na het verstrijken van komend jaar moet gebeuren. D66 vindt dat dan dwang ingezet moet worden, wat al tot een botsing met andere coalitiepartijen leidde. Ongetwijfeld volgen zulke confrontaties nog vaker.
Los van het aanpakken van de uitstoot van piekbelasters zal het kabinet de komende jaren nog vele agrarische bedrijven willen uitkopen. Maar willen voldoende boeren stoppen?
Een van de obstakels: bij vrijwillige uitkoopregelingen mag een boer –vooralsnog– niet elders opnieuw gaan boeren. Volgens het kabinet stelt de Europese Commissie dit doorstartverbod als „cruciale voorwaarde” voor vrijwillige uitkoopregelingen. Remkes schreef echter dat er op dit punt juridische ruimte is.
Bij onvoldoende uitkoop op basis van vrijwilligheid zal uiteindelijk dwang in beeld komen, zo heeft het kabinet ook duidelijk gemaakt. Dit zal echter zorgen voor veel weerstand, en extra geld en tijd kosten.
Over geld gesproken: de situatie dreigt te ontstaan dat er veel te weinig budget is, ondanks het stikstoffonds à ruim 24 miljard van dit kabinet en de miljarden die het vorige kabinet al uittrok.
Bij het terugdringen van de stikstofuitstoot met 40 kiloton zou het budget „bij lange na” niet toereikend zijn, schreven ambtenaren van het ministerie van Financiën. Het kabinet koos met 39 kiloton voor een net iets lagere inzet. Helder is dat de waarschuwing daarmee niet van tafel is. Volgens het ministerie moeten er 11.200 veehouderijen stoppen, en moeten er nog eens vele duizenden extensiveren.
Overigens had Financiën al met al „voldoende comfort” dat het budget niet wordt overschreden, dankzij „goede randvoorwaarden.” Maar „comfort” op een ministerie is bepaald niet hetzelfde als een garantie voor voldoende financiële middelen voor provincies en het platteland.
Het derde pijnpunt betreft dé maatstaf waarmee wordt bepaald of er sprake is van een overmaat aan stikstof, de zogeheten kritische depositiewaarde (KDW). Voor tal van planten en dieren is wetenschappelijk onderzocht bij hoeveel stikstofneerslag er risico is op verslechtering. De KDW speelt op dit moment een belangrijke rol in de rechtspraak en bij het verlenen van vergunningen. Veel boeren hekelen de centrale rol van de KDW. Begrijpelijk, want de staat van de natuur is van meer factoren afhankelijk. Het kan dan ook voorkomen dat de KDW ergens wordt overschreden, maar dat de natuur er prima bij ligt.
Het kabinet concludeerde al eens dat er geen alternatief is voor de KDW. Maar nu ook Remkes heeft geadviseerd om met een alternatief te komen, zijn er nieuwe verwachtingen gewekt, met druk op het kabinet als gevolg. Het is echter maar zeer de vraag of zo’n alternatief binnen enkele jaren gevonden zal zijn.
Bovendien lijkt er met betrekking tot de KDW eerder slecht dan goed nieuws aan te komen: mogelijk wordt een deel van de waarden aangescherpt. Dat komt omdat uit onderzoek is gebleken dat een deel van de natuur slechter tegen stikstof kan dan eerder werd gedacht.
Verplichting
Is de stikstofcrisis beslecht als eind 2030 het kabinetsdoel gehaald zou zijn? Het pijnlijke antwoord is: nee. Hierover wordt overigens maar zelden gesproken in Den Haag.
Nederland moet voldoen aan de Europese Vogel- en Habitatrichtlijn, die gaan over de bescherming van tal van dier- en plantensoorten en leefgebieden (habitats). Nederland heeft 162 Natura 2000-gebieden aangewezen om specifieke soorten te beschermen. „Het is een Europese verplichting dat alle soorten (planten en dieren) en habitattypen binnen een redelijke termijn een gunstige staat van instandhouding moeten hebben”, aldus het ministerie van Van der Wal. Het kabinet streeft naar het „op orde hebben” van de voorwaarden voor een gunstige staat van instandhouding, maar heeft daaraan geen jaartal verbonden, laat het departement verder weten in reactie op vragen van het Reformatorisch Dagblad. Overigens noemde voormalig landbouwminister Carola Schouten in een Kamerbrief in 2019 wél een concreet jaartal, namelijk 2050 als streven.
Op dit moment geldt er geen „verplichtend tijdpad”, schreef Van der Wal in april aan de Kamer, maar op korte termijn zouden er wettelijk bindende tussendoelen kunnen komen, voegde zij daaraan toe.
De EU-richtlijnen gaan niet specifiek over stikstof. Wel is klip en klaar dat een overmaat aan stikstof bijdraagt aan het niet halen ervan. De vraag is hoeveel extra inspanning er op het gebied van stikstof na 2030 nodig is. Het kabinet heeft als doel gesteld dat in dat jaar minstens 74 procent van de stikstofgevoelige Natura 2000-natuur onder de KDW ligt. Vaak wordt dit doel vertaald naar halvering van de stikstofuitstoot in 2030, ten opzichte van 2018.
Moet voor het helemaal voldoen aan de Vogel- en Habitatrichtlijn 100 procent van het stikstofgevoelige Natura 2000-oppervlak onder de KDW liggen? Het ministerie van Landbouw geeft op die vraag van het Reformatorisch Dagblad geen rechtstreeks antwoord. Het departement meldt alleen dat dit geen vereiste vanuit Brussel is.
Surrealistisch
Helder is echter wel dat als nodig zou zijn dat 100 procent onder de KDW ligt, surrealistische maatregelen niet volstaan. Zelfs als iedere Nederlander emigreert en alle boerderijen en andere bedrijven sluiten, wordt het doel nog niet behaald. Des te dringender zou de behoefte aan een andere maatstaf dan de KDW worden.
Om de stikstofneerslag op de Nederlandse natuur op den duur nog verder te verminderen, zal de uitstoot in het buitenland omlaag moeten. Dat viel ook te lezen in een vorig jaar uitgebracht rapport van het Wereld Natuur Fonds (WNF): „Om nagenoeg 100 procent van de hectaren onder de KDW te krijgen, (tussen de jaren 2035 en 2050), zijn we vooral afhankelijk van emissiereductie in het buitenland.” De auteurs, onder wie stikstofprofessor Wim de Vries, vinden dat in 2035 de Nederlandse uitstoot met 70 procent verminderd moet zijn.
Zoals genoemd zijn de Europese eisen breder dan stikstof, en dus ook dan de KDW’s. Als het doel is om in 2040 of 2050 overal onder de KDW te komen zijn er grote consequenties, aldus het Planbureau voor de Leefomgeving (PBL) vorig jaar. Het bureau repte van „een noodzakelijke, historisch ongeëvenaarde transformatie van ‘landbouwland’ Nederland.” Het PBL noemt ook dat voor andere „drukfactoren” op de natuur, zoals verdroging en een tekort aan leefgebied, er „niet voor zo’n strikte risiconorm gekozen wordt.”
Remkes stelt dat de komende jaren meer moet worden ingezet op natuurbeheer en herstelmaatregelen. Volgens het WNF-rapport zijn herstelmaatregelen nodig, maar zijn er veel daarvan alleen zinvol als eerst de stikstofneerslag fors afneemt.
Bij de vooruitblik naar de jaren na 2030 –voor veel boeren ongetwijfeld een donkere wolk– passen wel enkele relativeringen. Zo is het niet uitgesloten dat er op langere termijn juridische aanpassingen komen die boeren juist méér lucht geven. Remkes heeft namelijk gezegd dat hij de huidige Europese natuurdoelstellingen te statisch vindt. Wat hem betreft, moet het kabinet naar Brussel gaan om te proberen hier verandering in aan te brengen. Ook in andere landen leeft de behoefte om de regels aan te passen, denkt de VVD’er.
Desondanks zal het aanpassen van de natuurdoelstellingen, of het schrappen van Natura 2000-gebieden die Nederland eerder zélf aanwees, zomaar niet gaan. Nederland staat er op het gebied van natuur slecht op in Brussel. Als er al te praten valt, zal Nederland vermoedelijk eerst stevige resultaten moeten laten zien. Van der Wal maakte dat vorige week nog duidelijk, toen zij deelde dat een vierkoppige ministersdelegatie te horen had gekregen dat Nederland eerst moet leveren.
Een andere nuance bij de opgave van na 2030: hoe verder in de toekomst, hoe groter de onzekerheid. Krijgt de wereld te kampen met voedseltekorten? Dan zal het belang van een hoge voedselproductie weer toenemen.
Kortom: het stikstofdossier blijft voorlopig omgeven met onzekerheden en pijnpunten.
