Het majestueuze Hinsz-orgel overziet het schip nog steeds. In de zijbeuken van de Bovenkerk is het anders. Daar doorkruisen honderden grijze steigerbuizen het beeld. Tot twintig meter hoog.

Helm op! Een smalle zigzagtrap voert omhoog. Daar is vlak onder het plafond een werkvloer aangebracht. Hier moeten restaurateurs straks aan de gang om de boogconstructies te restaureren en scheuren te hechten. De eerste werkzaamheden om de schade op te nemen zijn al begonnen. Maar de vloer dient nu vooral om te voorkomen dat vallend gesteente op het hoofd van de kerkbezoekers terechtkomt. En om ervoor te zorgen dat de exploitatie van de kerk door kan gaan.

Met een stuk steen op de kerkvloer begon het hele verhaal, vertelt Jan Quintus Zwart, manager van de Bovenkerk en verantwoordelijk voor de exploitatie. Op een morgen in 2020 vond hij in de zijbeuk een afgebroken deel van een boog van het plafond. „Bij nadere inspectie bleek dat er veel meer aan de hand was: scheuren, en bogen van het plafond stonden onder spanning. Vanaf de grond was dat niet te zien.”

Door de hoge steigers is de wervingskracht van het oude godshuis flink afgenomen, merkt Zwart. „Recent gaf bijvoorbeeld de EO aan dat ze hier geen opname meer willen maken. Nee, de sfeer is behoorlijk aangetast”, ervaart ook Zwart. De koude buizen ‘botsen’ met de warme kleur van de orgelkas, het staal past niet in eeuwenoude stenen gebouw.

Onttrokken

De situatie van de Bovenkerk is ingewikkeld, zegt Leo van der Horst, voorzitter van het college van kerkrentmeesters. „In 2017 is de kerk onttrokken aan de eredienst en sindsdien niet meer in gebruik bij de protestantse gemeente Kampen. Dat was een moeilijk besluit, maar na zorgvuldige afweging is toen geconcludeerd dat het in stand houden van dit gebouw op termijn onhoudbaar is. Als gemeente is je hoofdtaak het dienen van het Evangelie. Het onderhouden van een eeuwenoud monument als dit staat daar haaks op. En ja, dat voelt dubbel, juist een gebouw als dit was eeuwenlang ook plek van datzelfde Evangelie.”

De protestantse gemeente wil daarom de Bovenkerk afstoten, zegt Van der Horst. Dat besluit tot „vervreemding” was al genomen voor de restauratiezorg naar boven kwam. Er is veel veranderd in Kampen in de laatste tien, twintig jaar, vertelt hij. „In die periode zijn er zo’n 2000 minder kerkbezoekers gekomen.” Zwart, zoon van de bekende organist Willem Hendrik Zwart, beaamt dat: „Toen de opvolger van mijn vader werd benoemd, zei mijn vader: Dat zal de laatste kerkorganist van de Bovenkerk zijn. Ik zei: „Nou pa, dat is wel erg somber.” Maar hij heeft wel gelijk gekregen.”

Kampen is wel het Jeruzalem van het noorden genoemd: veel kerken, twee theologisch universiteiten. „Lang leefde het idee dat de secularisatie Kampen wel voorbij zou gaan. Het is niet waar gebleken”, zegt Zwart, die namens de protestantse gemeente het gebruik van de kerk managet.

Stil

Geen kerkdiensten meer: de Bovenkerk zou een lokatie worden voor bijeenkomsten, concerten, opnames. Maar voor deze plannen gerealiseerd kunnen worden, moet eerst duidelijk worden hoe groot de schade is, en welke aanpak wordt gekozen, vertel John Engelsman, voorzitter van de Stichting Bovenkerk en voorzitter van de fondswervingscommissie. Hij ziet grote kosten op zich afkomen. „Willen we de Bovenkerk weer goed kunnen verhuren, dan moet er eerst een restauratie plaatsvinden. Vraag is alleen hoe. Duidelijk is wel dat de kosten de protestantse gemeente ver te boven gaan, dus moeten we andere bronnen aanboren: subsidies, inzamelingsacties. Daar zijn we druk mee bezig.”

Ruim een week geleden ondertekende de protestantse gemeente, de stichtingen Bovenkerk en de Vrienden van de Bovenkerk een overeenkomst om samen de schouders eronder te zetten, vertelt Engelsman. „Overigens was de protestantse gemeente al langere tijd in gesprek met de Stichting Bovenkerk over het overnemen van de exploitatie van de Bovenkerk, als eerste stap op weg naar de gehoopte vervreemding. Vanwege de noodzaak voor herstelfondsen is besloten nu voor de fondsenwerving al samen op te trekken”, zegt Van der Horst.

De commissie is al een eindje op weg; van de in eerste instantie benodigde 2 miljoen euro is al 205.000 euro vanuit de protestantse gemeente Kampen ingezet voor investeringen in veiligheid, de eerste onderzoeken en restauraties. Verder is er een overheidssubsidie van 340.000 euro toegezegd en er loopt een aanvraag voor nog een subsidie van 370.000 euro. Engelsman: „Er is goed overleg met de provincie Overijssel en de Rijksdienst voor het Cultureel Erfgoed, en zeer verheugend is dat recent ook de gemeente Kampen meedenkt in wat nodig is.”

Herfunderen

Maar mogelijk is veel meer geld nodig, want er zijn meerdere scenario’s denkbaar rond de restauratie van de Bovenkerk, zegt Engelsman. „Repareren we de huidige schade, dan kost dat zo’n 2 miljoen euro, maar daar komt ongetwijfeld nog meer bij. Het begroten van zo’n restauratie is heel moeilijk, want tijdens de werkzaamheden kom je altijd weer nieuwe dingen tegen en er zijn veel eisen vanwege de monumentenstatus.”

Vrees is echter dan over een jaar over dertig, veertig opnieuw eenzelfde restauratie nodig is, als de kerk weer verder is gezakt. Een alternatief is om heel de kerk van een nieuwe fundering te voorzien. Engelsman: „Dan hebben we het over een heel andere orde van begroting.” Hij sluit niet uit dat er dan een nul achter de 2 komt te staan: 20 miljoen euro, of dat er een nog groter bedrag nodig is.

Het wachten is dit najaar op de uitkomst van een haalbaarheidsonderzoek over versteviging van de fundering. Dan kan ook een realistischere schatting van de werkelijke kosten voor herfundering worden opgesteld. Van der Horst: „We staan dan voor een complex besluit. Bijvoorbeeld de Rijksdienst voor het Cultureel Erfgoed, de overheidsorganisatie die over monumenten waakt, wil weten of over dertig jaar weer herstelkosten nodig zijn.”

Kansen

De kerk heeft de potentie een aantrekkelijke locatie te worden voor tal van evenementen en bijeenkomsten, denken de drie. Doel was en is om het reguliere onderhoud en de kosten van de Bovenkerk uit de exploitatie te dekken, zegt Van der Horst. „Dat ging redelijk, ware het niet dat corona ertussen kwam. De Bovenkerk als markant Kamper cultuurhistorisch gebouw heeft potentie. Naast het gebruik voor concerten, opnames, denken we aan congressen, beurzen.” Zwart: „Door het kerkelijk gebruik was de Bovenkerk een wat geïsoleerd gebouw, maar het moet nu ingevlochten worden in het maatschappelijk leven in Kampen. De kerk moet een ”kathedraal voor het volk” worden: van gesloten kerk, naar een open monument. Vroeger werden hier in de kerk de koeien gestald, markt gehouden, mensen begraven. De kerk was er vanaf geboorte tot begrafenis. Die plaats in de samenleving moet de Bovenkerk weer krijgen.”

Zwart noemt nog een aantal topscores van de Bovenkerk: „Het orgel staat in de top tien van Europa, in Nederland staat het altijd in de top drie tot vijf. De kerk is het grootste monument van de vier noordelijke provincies. De kerk heeft het hoogste schip na de Sint Jan in ’s-Hertogenbosch”, vertelt hij enthousiast.

De drie mannen benadrukken dat het nieuwe gebruik „kerkwaardig” moet zijn. Zwart: „Wat is dat? Dat is lastig te omschrijven. We verbreden, maar het moet wel passen bij de oorspronkelijke functie. Daar komt bij dat het gebouw zelf ook zijn eigen grenzen aangeeft. Het gebouw doet iets met mensen, dat merk je als ze voor een bijeenkomst binnenkomen.”

Het kerkwaardig gebruik vertaalt de protestantse gemeente samen met Zwart en de Stichting Bovenkerk Kampen ook in een ochtendgebed op de woensdag en in de zomermaanden zijn er middagpauzediensten.

Ideeën zijn er genoeg in Kampen, maar eerst moet de Bovenkerk „over de hobbel van de restauratie heen”, zegt Engelsman. „Daarna kunnen we pas echt plannen maken. Maar de ingrediënten zijn er al.”

Het is stil in de kerk. De bouwhelmen kunnen weer af. De kerk wacht, straks klinken er de geluiden van restaurateurs. En als die weg zijn, klinkt de kerk weer als vanouds: magistraal. Nog even wachten.