Wonderlijke taferelen maakte aanklager Wieger Veldhuis mee met complotdenkers. Zo weigerde Reinier H., een christelijke zeventiger uit Dordrecht, na zijn arrestatie een politiewagen in te stappen. „Hij geloofde in het complotverhaal dat er in een coronavaccin een chip verborgen zit. Dus wilde hij in de auto niet naast gevaccineerde agenten zitten. H. dacht dat de overheid op die manier ook hem op afstand zou kunnen controleren”, vertelt de officier van justitie op een kamer in het Paleis van Justitie in Den Haag.

„Wij vervolgen geen mensen omdat ze geloven in complottheorieën”, markeert Veldhuis de positie van het openbaar ministerie (OM). „Wel pakken we ze aan omdat ze zich schuldig maken aan strafbare feiten, zoals opruiing en bedreiging.”

Premier Rutte

Binnen het OM in Nederland geldt Veldhuis, werkzaam binnen het Haagse arrondissementsparket, min of meer als dé specialist wat betreft de aanpak van complotdenkers die over de schreef gaan. Bij het Haagse OM heeft hij de portefeuille contraterrorisme, extremisme en radicalisering. Sinds het begin van de coronapandemie in 2020 kreeg de aanklager een twaalftal strafzaken op dat terrein onder zijn hoede.

Zo bracht de officier van justitie diverse leiders en volgers van de Bodegravengroep voor de rechter. De Haagse rechtbank veroordeelde recent de sleutelfiguren Wouter R., Joost K. en Hans de M. tot celstraffen voor onder meer opruiing tegen en bedreiging van premier Rutte, voormalig coronaminister Hugo de Jonge en RIVM-topman Jaap van Dissel.

Samen met Micha K., die nog terecht moet staan, verspreidden de mannen op internet het ongefundeerde verhaal dat zo’n 35 jaar geleden in Bodegraven een satanisch pedonetwerk actief was. Joost K., oud-inwoner van Bodegraven, beweert zonder enig bewijs dat hij slachtoffer is van dat pedonetwerk en dat Jaap van Dissel daar deel van uitmaakte.

De Bodegravengroep keerde zich daarnaast in schrille bewoordingen tegen vaccinatie en coronomaatregelen. Zo werd vaccinatie „genocide” genoemd. Het viertal had duizenden volgelingen, onder meer via de Telegramgroep Bataafse Republiek. Onder meer twee mannen die in augustus 2021 met een brandbom een aanslag pleegden op de Groningse journalist Willem Groeneveld werden geïnspireerd door de Bodegravengroep. De twee daders werden in juli veroordeeld tot vijf jaar cel en tbs.

Christelijk geloof

Het OM in Den Haag verklaarde eind 2021 tegenover het Reformatorisch Dagblad dat een „aanzienlijke minderheid” van de achterban van de Bodegravengroep bestaat uit mensen die zich beroepen op het christelijk geloof.

Hoe verklaart u dat?

„Flink wat volgelingen van de Bodegravengroep zijn bewust bezig met zingeving. Dat uit zich bijvoorbeeld in de deelname aan gebedsgroepen. Ik kan me voorstellen dat zeker christenen vatbaar zijn voor een woord als ”satanistisch”. Dat woord gebruikten de leiders van de Bodegravengroep om het vermeende pedofielennetwerk te duiden. Ik denk dat christenen zich aangetrokken voelen tot de strijd tegen satan. Iemand als de gelovige Hans de M. koos duidelijk een christelijke invalshoek. Hij doopte zijn handlanger Wouter R. in de Noordzee.”

Tijdens de strafzaak tegen Wouter R., Joost K. en Hans de M. refereerde u niet of nauwelijks aan de rol van het christelijk geloof bij de complotdenkers. Waarom niet?

„Het was niet de gemene deler in die zaak. Het gaat te ver om te stellen dat zij hun daden, zoals het bedreigen van bewindslieden, legitimeerden vanuit een christelijke ideologie. Ze redeneerden dus niet: Wij zijn ridders van Christus en voeren de wil van Christus uit. Bij jihadistisch terrorisme ligt dat anders; geradicaliseerde moslims hebben echt vanuit hun geloofsovertuiging terreurdaden gepleegd.

Anderzijds zie ik wel degelijk parallellen tussen jihadisten en de Bodegravengroep. Leiders van de Bodegravengroep zaten in een bepaald narratief, dat niet los te zien is van het christelijk geloof. Ze gebruikten elementen uit de Bijbel. We zagen psalmen voorbijkomen waarin het gaat over goed en kwaad. Ik ben zelf katholiek opgegroeid en heb de psalmen wel gezongen. Dus toen iemand Psalm 91 citeerde (waarin het onder meer gaat over Gods bescherming ten tijde van besmettelijke ziektes, JV), riep dat bij mij herkenning op.

Tegelijk is het een feit dat er een breuk ontstond tussen enerzijds Hans de M. en anderzijds Micha K., Wouter R. en Joost K. Vanuit de groep kreeg Hans de M. de kritiek dat hij te veel de kant van het geloof opging.”

Valt er een profiel te maken van complotdenkers die afgelopen twee jaar met justitie te maken kregen?

„Wat hen in ieder geval typeert, is anti-overheidsdenken. Ze koesteren diep wantrouwen jegens de overheid. Mannen als Wouter R. en zeker Joost K. geloofden echt in het complotverhaal over Bodegraven. Zij zagen zichzelf als de wakkere strijders, degenen die het licht hebben gezien en in een doofpot roeren.

Niet voor niets noemden Wouter R., Joost K. en Micha K. hun uitzendingen op internet Red Pill Journals. Red Pill (rode pil) verwijst naar de film The Matrix. Die gaat over een digitale wereld waarin iedereen slaapt. Alleen zij die de rode pil slikken, zullen wakker worden en de waarheid ontdekken. Vervolgens hebben de complotdenkers er ook geen enkele moeite mee om allerlei schakels tussen gebeurtenissen te leggen, schakels die volgens hen passen. Ze beweren dat ze onderzoek doen naar misstanden, maar willen intussen helemaal niets weten van deugdelijke tegenargumenten die hun verhaal ontkrachten.

De complotdenkers die ik tot dusver voor de rechter bracht, onderscheid ik in drie categorieën. Ten eerste is er de groep zeer beïnvloedbare volgelingen. Dan denk ik aan kwetsbare vrouwen zoals Marianne T. uit Apeldoorn en Dieuwke P. uit Terneuzen. Ze keken echt op tegen iemand als Wouter R. Beide vrouwen zijn veroordeeld voor bedreiging van RIVM-topman Jaap van Dissel. Dieuwke P. plaatste in april 2021 een zelfgemaakt filmpje in een openbare chatgroep op berichtendienst Telegram. In het filmpje verbrandt ze in een vuurkorf een omgekeerde Nederlandse vlag waarop staat: ”Van Dissel is sado pedo”. Haar video was een reactie op een bericht waarin wordt opgeroepen om Jaap van Dissel op diens verjaardag te trakteren op „bakstenen.”

In de tweede plaats zie ik een middengroep met mensen die meer op hun kerfstok hebben en al langer met complotverhalen bezig zijn. In die middengroep zit iemand als Bart van W., veroordeeld voor bedreiging van RIVM-topman Jaap van Dissel. Op de dag dat Dieuwke P. en Marianne T. in Den Haag werden berecht, hield Bart van W. voor het justitiegebouw een protestbord omhoog. Daarop stond een dreigende tekst aan het adres van Van Dissel. Complotdenker Bart van W. bedreigde eerder al voormalig topambtenaar Joris Demmink, die al jaren wordt beschuldigd van kindermisbruik. Terwijl rechters hebben geconcludeerd dat er geen bewijs voor die aantijging is.

De derde groep complotdenkers bestaat uit leidende figuren. Dan betreft het mannen als Wouter R., Joost K., Micha K. en in mindere mate Hans de M. Overigens lijkt het erop dat alle vier die mannen ook weer hun eigen doelen hadden. Zo voert Micha K. al veel langer strijd tegen de overheid. Hans de M. voelde zich zwaar geïsoleerd door de coronamaatregelen. Joost K. denkt dat hij is misbruikt door Jaap van Dissel, Wouter R. meende voor Joost K. te moeten strijden. Komen die vier complotdenkers bij elkaar, dan krijg je als het ware de perfecte storm.”

Klaus Schwab

Max van den B. groeide uit tot een van de bekendste christelijke complotdenkers van Nederland. De jongeman, sympathisant van de politieke partij Jezus Leeft, zwaaide begin dit jaar in Den Haag met een fakkel bij de woning van D66-minister Kaag. De fakkelman schreeuwde complotleuzen als: „Wij willen niks met Klaus Schwab te maken hebben in dit land. Wij willen geen World Economic Forum. Stop de massamoord, stop de Derde Wereldoorlog.” Onder meer voor de bedreiging van minister Kaag kreeg Max van den B. een halfjaar cel.

Toen Max van den B. recent op vrije voeten was, dook een filmpje op waarin hij zei op zoek te zijn naar Klaus Schwab. Kennelijk weerhoudt een celstraf hem er niet van op oude voet voort te gaan?

„Daar lijkt het inderdaad op. De zitting waar ik Max van den B. meemaakte, vond ik bijzonder. Bij de rechtbank hief hij zijn vuist omhoog, in de richting van het publiek. Hij gelooft rotsvast in zijn eigen ideologie en denkt dat hij een hogere taak uitvoert.

Mijn ervaring is wel dat complotdenkers nogal eens tot inkeer komen. Op internet en in verhoren zijn ze heel strijdbaar, maar dat hebben we een aantal keer zien veranderen toen ze vast zaten. Toen zagen sommigen in dat ze te ver gingen. Neem de christelijke zeventiger Reinier H. uit Dordrecht. Hij betuigde spijt voor het feit dat hij bij wijze van verjaardagscadeau aan Joost K. een filmpje online had gezet. In dat filmpje werd gesuggereerd dat premier Rutte en Jaap van Dissel aan de galg werden geknoopt. Reinier H. liet op de zitting weten dat hij diep in allerlei complottheorieën zat, maar daar nooit meer mee te maken wil hebben. Ook bij iemand als Hans de M., voorheen een leidend figuur binnen de Bodegravengroep, zag ik een soortgelijke ontwikkeling.

Zelfs Wouter R. betuigde spijt, al had ik daar mijn aarzeling bij. R. wilde in 2021 bij de rechtbank aanvankelijk niets weten van spijt over zijn opruiende taal aan het adres van bijvoorbeeld Jaap van Dissel. Terwijl Wouter R. in juni dit jaar erkende: deze weg had ik niet moeten volgen.”

Met de dreigende en opruiende taal van spilfiguren van de Bodegravengroep was „de geest uit de fles”, schetste aanklager Veldhuis in juni dit jaar bij de rechtbank in Den Haag.

Worden verhalen over bijvoorbeeld een satanisch pedonetwerk in Bodegraven nog steeds verspreid op internet?

„Zeker. Voorheen presenteerden volgelingen van de Bodegravengroep zich op Telegram onder bijvoorbeeld de naam Bataafse Republiek. Nu noemt een soortgelijke groep zich Bataafse Reptielen. Mensen mogen van alles vinden, we kennen de vrijheid van meningsuiting. Maar die wordt wel begrensd door het strafrecht. Gelukkig zie ik dat het aantal dreigende uitingen en opruiende oproepen op zo’n forum als Bataafse Reptielen flink is afgenomen.

Ik denk dat snel optreden van justitie en rechterlijke macht heeft gewerkt. Bij het OM vonden we het heel belangrijk om een norm te stellen, zeker in de spannende tijd van de coronacrisis. Daarom hebben we bijvoorbeeld Joost K. uit Spanje gehaald en Micha K. uit Noord-Ierland. Het moet duidelijk zijn: Als je op internet mensen ophitst om bijvoorbeeld een steen door de ruit te gooien bij Jaap van Dissel, pakt de politie je op. Want met het bedreigen van Rutte, Hugo de Jonge, de vroegere chef corona, en Jaap van Dissel, tasten mensen de democratische rechtsstaat aan. Verdachten wilden in feite bewerkstelligen dat de autoriteiten hun coronabeleid zouden aanpassen. Kwalijk vind ik ook dat leiders de strafbare daden van veroordeelde volgelingen verheerlijkten. Als je dat gaat doen, is het einde zoek.”

Terroristisch oogmerk

Het OM heeft overwogen bij spilfiguren van de Bodegravengroep de aanklachten te verzwaren door ook een zogeheten terroristisch oogmerk ten laste te leggen. Toch koos justitie uiteindelijk in vrijwel alle strafzaken tegen de complotdenkers niet voor zo’n aanklacht.

Waarom liet u in de meeste gevallen de verdenking van terroristisch oogmerk achterwege?

Veldhuis: „Ik was er beducht voor dat het in de rechtszaal dan vooral zou gaan over de juridische kwalificatie ”terroristisch oogmerk”, over iemands intenties. Terwijl mijn opzet was dat het vooral zou moeten gaan over het gedrag van de verdachten. Ook speelt mee dat we als OM vaart wilden maken en niet te veel tijd wilden spenderen aan lange, juridische discussies over wat precies een terroristisch oogmerk is.

Dan is er nog iets. Persoonlijk vond ik het ook belangrijk om zeker tegenover de volgelingen in de Bodegravengroep niet onnodig polariserend op te treden. Neem een kwetsbare vrouw als Dieuwke P. uit Terneuzen. Die staat al argwanend tegenover de overheid. Als ik haar dan ook nog eens een terroristisch oogmerk had verweten, zou ze waarschijnlijk redeneren: Zie je wel, ik kan de overheid niet vertrouwen, die ziet mij als terrorist. Dan wordt de kloof tussen de staat en andersdenkenden alleen maar groter.”

Aanslag

In één strafzaak tegen een complotdenker koos Veldhuis er nadrukkelijk wel voor een terroristisch oogmerk in de aanklacht op te nemen. Dat betreft de zaak tegen Yavuz O. uit Amsterdam, die vorig jaar zomer werd opgepakt. De twintiger, geïnspireerd door de Bodegravengroep, wordt ervan verdacht in berichtendienst Telegram om wapens te hebben gevraagd. Hij zou een aanslag op premier Rutte en op de Tweede Kamer hebben beraamd.

Agenten onder dekmantel die online aanpapten met O. wisten hem op het spoor komen. Ook tijdens een fysieke ontmoeting tussen de twee agenten en O. bleek dat de jongeman –die op dat moment niet wist dat hij politiemensen tegenover zich had– serieus op zoek was naar wapens, zegt Veldhuis. „Tijdens een politieverhoor verklaarde Yavuz O. dat hij daadwerkelijk een aanslag zou hebben gepleegd als hij wapens in handen had gekregen. Hij ging heel ver.”

Yavuz O. zat ongeveer driekwart jaar in de cel, is momenteel op vrije voeten en moet zich eind dit jaar voor de rechter verantwoorden. „O. was een geïsoleerde man. Hij had geen vrienden en zat alleen maar op internet. Hij dacht echt dat de regering ons onderdrukte en het slechte met ons voorhad, dat Covid een hoax (verzinsel, JV) was en dat de overheid met de vaccinatiecampagne boze plannen had. Nu twijfelt hij aan dat soort theorieën en zegt hij geen aanslag meer te willen plegen. Dat maakt hem minder gevaarlijk.”

Wat vindt u van de analyse dat ernstige misstappen van de autoriteiten, denk aan de toeslagenaffaire, argwaan onder complotdenkers jegens de overheid voeden?

„Ik vind zo’n analyse te kort door de bocht. Er valt zeker kritiek te leveren op de overheid, maar ik maak me ook zorgen over de rol van de media en de sociale media. Sensationele berichtgeving helpt niet het vertrouwen van burgers in de overheid te bevorderen.”

Wat zouden leidslieden in christelijke kring kunnen doen om complotdenkers bij zinnen te brengen?

„Ik vind niet dat ik in de positie ben om kerken te adviseren. In zijn algemeen zeg ik: Haal complotdenkers uit hun isolement en spreek met hen. Ga bijvoorbeeld met ze badmintonnen of fietsen. Zet ze niet weg als wappies. Veroordeel complotdenkers niet; ik bedoel dan uiteraard niet dat je strafbare zaken moet goedpraten.”

Filosoof mr. dr. Cees Zweistra, die recent een boek publiceerde over complotdenkers, wil niet al te veel begrip opbrengen voor deze mensen en stelt dat de hedendaagse complotdenker kwaadaardig is en chaos wil stichten.

„Ik heb in de rechtszaal eens letterlijk gezegd dat de agenda van de sleutelfiguren binnen de Bodegravengroep het creëren van chaos is. Tegelijkertijd denk ik dat iemand als Joost K., bij wie een waanstoornis is vastgesteld, nog steeds gelooft dat hij is misbruikt door Jaap van Dissel.

Maar de sleutelfiguren binnen de Bodegravengroep sloegen dus volledig door. Ze typeerden ministers als massamoordenaars en hitsten hun volgelingen op geweld te gebruiken tegen RIVM-topman Jaap van Dissel. Hans de M. riep met een snijgebaar langs zijn keel op om minister De Jonge te ontvoeren. Ik kan dat niet rijmen met het Bijbelse uitgangspunt van: Hebt uw naaste lief.”

Ordelijk

Micha K., die te boek staat als de meest beruchte complotdenker van Nederland, is recent door Noord-Ierland uitgeleverd aan Nederland. Hij moet zich te zijner tijd voor de rechter verantwoorden. Veldhuis klaagt Micha K. aan voor zes gevallen van opruiing tot geweld, onder meer tegen de rechterlijke macht, de gemeente Bodegraven, het Algemeen Dagblad en RIVM-topman Jaap van Dissel.

Micha K. kan flink stampij maken. Zo stak hij recent tegenover een Noord-Ierse rechter zeer luidruchtige tirades af. Ziet u op tegen een strafzaak met Micha K. als verdachte?

„Nee, ik zie niet op tegen strafzittingen. Ik probeer altijd in contact te blijven met een verdachte. Hij heeft recht op een eerlijk proces. Toen Micha K. vanuit Noord-Ierland onlangs in Nederland arriveerde, heeft de recherche hem verhoord. Dat verhoor duurde uitzonderlijk lang: zes uur. Ook de voorgeleiding bij de rechter-commissaris duurde veel langer dan gebruikelijk. Nee, Micha K. was toen niet opstandig. De voorgeleiding verliep ordelijk. Ik vind dat een verdachte alle tijd moet hebben zijn verhaal te doen. Dat heb ik de politie in de zaak tegen Micha K. ook nadrukkelijk meegegeven. Ik zeg er wel bij: Wij als openbaar ministerie hebben ook wel een aantal vragen.”

Onder de demonstranten tijdens bijvoorbeeld het recente boerenprotest in Stroe mengden zich onlangs ook complotdenkers. Hoe taxeert u dat?

„Boerenprotesten maken deel uit van het maatschappelijk ongenoegen. Dat ongenoegen kenmerkt ook complotdenkers. Je ziet daarnaast onder de groep coronasceptici vaak een zekere mildheid jegens Poetin. Een verklaring daarvoor is dat Poetin tegenover het Westen staat, en dat complotdenkers zich ook in zekere zin tegenover westerse machthebbers teweerstellen. Dat geeft dus aansluiting. Complotdenkers steunen vaak ook Trump, die ook Poetin in zekere zin steunde. Je zag op momenten toch wel dat Trump en Poetin elkaars rug aaiden.”