Nederland is in rep en roer door het stikstofplan dat het kabinet heeft gepresenteerd. Na een periode van heftige boerenprotestacties is er een pauze ingelast, in afwachting van wat de bemiddelingspoging van oud-minister Johan Remkes gaat opleveren. Maar overal in het land zie je vlaggen omgekeerd hangen. Persoonlijk vind ik dit een verkeerd gebruik van onze nationale driekleur. Het signaal is niettemin duidelijk. Het Nederlandse volk keurt massaal het stikstofplan af. Er is geen draagvlak voor. Het plan zal in de gepresenteerde vorm niet worden uitgevoerd. Hoe kon het zover komen?

Diepe kloof

Nog nooit was een protest tegen een kabinetsplan zo grootschalig. Dat is toch vreemd. Nederland is immers een democratie en de regering is wettig gekozen. De Tweede en de Eerste Kamer, de Staten-
Generaal, danken hun samenstelling aan vrije verkiezingen. Het kabinet regeert met toestemming van de Tweede Kamer. Je mag verwachten dat de parlements- en kabinetsleden, als vertegenwoordigers van het volk, weten wat er onder het volk leeft en idealiter voeren zij de volkswil uit. Maar daar blijkt helemaal niets van.
Overigens niet alleen als het om het stikstofplan gaat. We zien een diepe kloof tussen de overheid en de burgers.

Verantwoordelijkheid

Nederland heeft de democratische rechtsstaat als bestuurlijk model. Een fundamenteel beginsel daarvan is het waarborgen van vrijheid voor alle burgers. Dit is niet een vrijblijvende vrijheid van ”ieder voor zich”, waarin iedereen zich kan uitleven. Nee, dit is een vrijheid waarin burgers hun rechten uitoefenen en verantwoordelijkheid dragen, ten gunste van hun eigen leven en hun samenleven met anderen.

Tot die anderen behoren ook toekomstige generaties. Deze relatief nieuwe gedachte is in de rechtspraak en de wetgeving belangrijk geworden. De overheid heeft als plicht door wetgeving te bewaken dat ook de generaties na ons in vrijheid kunnen leven, daarin niet zullen worden beperkt door hoe wij nu leven. Als wij nu de aarde uitputten, de atmosfeer, het water of de grond onherstelbaar beschadigen of de biodiversiteit onomkeerbaar verwoesten, raakt dit hen.

Wie gaat de lasten dragen van de klimaatverandering? Gaan wij zelf het klimaatherstel in gang zetten? Gaan wij er alles aan doen om verdere opwarming van de aarde te voorkomen of ten minste zoveel mogelijk te beperken? Dit is een actuele beproeving voor onze rechtsstaat. Je kunt het ook omkeren: de rechtsstaat stelt ons op de proef.

Tegenstrijdige eisen

De aard van de oplossing van de stikstofcrisis is in ontwikkeling. De wetgever (regering) heeft hierin een primaire taak. Daarnaast oefent de rechter door bepaalde uitspraken invloed uit op de uitvoering van wetten en plannen. Het openbaar bestuur heeft hierin een eigen taak.

Voor de uitvoering van het stikstofplan is een sleutelrol toebedeeld aan de provincies. Juist op dit niveau zien we dat een plan als dat van minister Van der Wal volstrekt onuitvoerbaar is. Het vaststellen van de doelen en het tijdpad vereist een proces dat past bij onze democratische rechtsstaat, waarin burgers worden aangesproken op hun verantwoordelijkheid. Hun vrijheid behoort te worden gerespecteerd, hoewel die wel degelijk mag worden ingeperkt. Maar dan moet het stikstofplan wel in overlég worden vastgesteld. De stikstofkwestie is te urgent en de gevolgen van de gekozen aanpak zijn te ingrijpend om per decreet van bovenaf te worden opgelegd.

Tegelijkertijd is het waar dat de boeren nu worden geconfronteerd met zeer grote onzekerheid en
tegenstrijdige eisen. Hoe moeten zij voldoen aan milieumaatregelen en tegelijk voldoen aan de eisen van hun afnemers? Zij zijn de zwakkere marktpartij. Hun belangen zijn kwetsbaar, wat ook de felheid van hun protesten verklaart.

Doortastendheid

De kortzichtigheid en halfslachtigheid in het klimaatbeleid van de afgelopen vijftig jaar hebben inmiddels in de rechtspraak een antwoord gekregen dat niet alleen vermaant, maar ook dwingt tot correctie. Dit antwoord komt van rechters die de politiek en ons als samenleving confronteren met een dreigende schending van fundamentele rechten van huidige en toekomstige generaties. Het oplossen van de stikstof- en klimaatcrisis vraagt daarom van de overheid waakzaamheid en doortastendheid in het vaststellen en bereiken van de doelen.

Toekomstperspectief

Wij leven met een hele serie crises. Dat stelt het vertrouwen in de werking van de democratische rechtsstaat op de proef. Van de bestuurlijke bekwaamheid van de overheid zijn velen bepaald niet overtuigd, terwijl daar nu juist behoefte aan is. Daardoor faalt de staat ook in het aanspreken van burgers op hun verantwoordelijkheid.

Burgers, en momenteel vooral de boeren, hebben zekerheid en bescherming nodig om te kunnen bouwen aan hun toekomst. De overheid heeft de plicht om aan hen toekomstperspectief te geven, voor nu en straks.

De auteur is gepromoveerd in de rechten.