Het zou al van de vijftiende eeuw dateren, maar werd vooral actief gepromoot in het Russische keizerrijk van de late 19e eeuw en vroege 20e eeuw. Toen ging het om conservatief nationalisme. Pijlers van de Russische wereld waren de Russisch-orthodoxe godsdienst (orthodoxie), de tsaar (autocratie) en het ”Rus-zijn” (nationaliteit).

Na het uiteenvallen van de Sovjet-Unie in 1991 kwam het concept weer in zwang bij Russische nationalisten. Die doelden niet langer alleen op mensen met de Russische nationaliteit. Een vijfde van Ruslands bevolking behoorde inmiddels tot etnische minderheden, daarom moest de Russkiy mir alle mensen omvatten die Russisch spraken, of zij nu in Rusland woonden of daarbuiten. Door het spreken van de Russische taal gaan mensen „denken als Russen” en daardoor uiteindelijk ook „Russisch handelen”, aldus aanhangers van het concept.

Wereldwijd

Hoe men de Russkiy mir ook interpreteert, duidelijk is dat Poetin en de zijnen het als leidraad hanteren in de binnen- en buitenlandse politiek. Zie bijvoorbeeld de Russkiy Mir Foundation, in 2007 per decreet opgericht door Poetin zelf. Deze door de overheid gefinancierde instelling richt zich op de wereldwijde promotie van de Russische taal en cultuur. Zo wil men vormgeven aan de ­Russische wereld als globaal project. De stichting werkt samen met de aartsconservatieve en nationalistische Russisch-Orthodoxe Kerk in het bevorderen van antiwesterse waarden zoals nationalisme, patriottisme en militarisme. Daarnaast klinkt er een agressieve tegenstem in de richting van de vrijere seksuele opvattingen in het Westen.

De website van de stichting definieert de Russische wereld heel duidelijk: Deze omvat niet enkel Rusland met zijn 143 miljoen inwoners. Ook de miljoenen etnische Russen, mensen die Russisch als moedertaal spreken, hun families en afstammelingen over de hele wereld vallen eronder. Ook de miljoenen mensen wereldwijd die de Russische taal als studie hebben gekozen, vallen eronder en zelfs degenen die een „waardering voor Rusland en zijn rijke culturele erfenis” hebben ontwikkeld. De stichting verbindt hen met „hun vaderland” door culturele en sociale programma’s en uitwisselingen. Voor Poetin en zijn kliek is de Russkiy mir een heilwereld waarin alle Russischsprekenden zich thuis zullen voelen en actief meewerken aan het vervolmaken ervan.

Uitzichtloos

Hier moet ik echter direct denken aan die Russische analist die maanden voor de Russische inval in Oekraïne op de onafhankelijke nieuwssite ”Exo Moskvi” uitriep: „Maar begrijpt het Kremlin dan niet dat Rusland met zijn samenlevingsmodel andere landen niets aantrekkelijks te bieden heeft? Waarom zouden zij in vredesnaam bij de Russkiy mir willen horen?”

Inderdaad. Want zie wat er precies tot die Russische wereld behoort. Allereerst de Russische ­Federatie zelf. Al voor 24 februari kon die met weinig positiefs worden geassocieerd. Want waaraan denkt men bij het horen van het woord Rusland? Aan onvrije verkiezingen voor president, parlement en stad; aan een verbod op onafhankelijke media en demonstraties; aan de massale doping van atleten met actieve medewerking van de hoogste autoriteiten; aan de door het Kremlin georganiseerde aanslagen op Europees grondgebied op voormalige Russische burgers met nucleaire (plutonium) en chemische (novitsjok) wapens; aan een president, zijn kliek en bevriende oligarchen die zich op een walgelijke manier verrijken ten koste van de gewone Rus; aan een regering die het land niet moderniseert maar de bevolking laat lijden onder belabberde sociale voorzieningen.

En wat te zeggen over dat andere deel van de Russische wereld, Belarus? Al sinds 1994 zucht dit land onder de knoet van de dwaze, maar meedogenloze dictator Alexandr Loekasjenko. Of over de ministaatjes die door toedoen van Rusland zijn losgescheurd van de landen waar ze staatkundig gezien bij horen? Het Georgische Abchazië en Zuid-Ossetië; Transnistrië in Moldavië, waar nog altijd militairen zijn gelegerd; de Oekraïense Krim, in 2014 illegaal geannexeerd; de Donbasregio, die Rusland sinds datzelfde jaar militair bezet houdt.

Wat de precieze status van deze gebieden ook moge zijn, alle hebben gemeen dat Rusland er de dienst uitmaakt en verantwoordelijk is voor hun politieke, culturele en economische stagnatie. Al deze gebieden delen een aantal fundamentele negatieve kenmerken: troosteloosheid, uitzichtloosheid, totale willekeur van de autoriteiten, onvrijheid voor de burgers en afwezigheid van economisch-politiek perspectief.

Internationale mensenrechtenorganisaties als Human Rights Watch en Amnesty International en een denktank als Freedom House berichten uitvoerig hierover. Informatief zijn ook de video’s van ”Reizen Waes” over die landen en de uitstekende vlogs ”Bald and
bankrupt” van de Brit Benjamin Rich. Uiterst verhelderend is het recente artikel met de kop ”Treurnis troef” over de onmogelijke leefomstandigheden in bezet Donbas in het Financieele Dagblad (1-6).

Eén volk?

Al de ellende in de Russkiy mir dateert al van ver voor 24 februari. Sinds die zwarte dag is er alleen maar onvoorstelbaar onheil bij gekomen. En dat nog wel in een land dat volgens Poetin en zijn trawanten al eeuwenlang tot de Russische wereld behoort. Oekraïne is voor hen immers geen staat, want Russen en Oekraïners zijn „één volk” volgens Poetin. Inderdaad delen zij een eeuwenlange geschiedenis. De laatste twee eeuwen nam Oekraïne overigens gedwongen een ondergeschikte positie in. Eerst onder de Russische tsaren, vervolgens onder de Sovjetdictatuur, waarbij zijn nationale identiteit stelselmatig onderdrukt werd.

Historisch gegroeide culturele, sociale en economische banden betekenen nog niet dat er sprake is van één volk. Tijdens het uiteenvallen van de Sovjet-Unie in 1991 stemde 92 procent van de Oekraïners voor onafhankelijkheid, in de regio’s Donbas en Loegansk 83 procent en op de Krim 54 procent.

Peilingen geven consequent aan dat er in die regio’s nooit grote bewegingen waren voor aansluiting bij Rusland. In 2014 wilde 68 procent van de bevolking geen integratie met Rusland, maar wel vriendschappelijke banden (zoals open grenzen en geen visa). 12 procent sprak zich uit voor aansluiting, een percentage dat opliep tot 26 en 19 in het oosten en zuiden.

Wat een bittere pil voor Poetin dat zijn annexatie van de Krim en militaire agressie in de Donbas de nationale identiteit van Oekraïne en afkeer van Rusland alleen maar hebben versterkt. En dat door zijn moorddadige aanval op 24 februari die nationale identiteit nog verder is gegroeid. Na maart 2014 kelderde het percentage Oekraïners met een positieve mening over Rusland van 90 naar 30 procent in 2015 en naar 2 procent in maart dit jaar. Wat er dus zo aantrekkelijk is aan die Russkiy mir? De 88-jarige Russische criminoloog Yakov Gilinsky gaf onlangs op de onafhankelijke Russische nieuwssite Meduza een simpel antwoord. Zijn advies aan jonge Russen: „Vertrek. Rusland biedt geen enkel perspectief voor de volgende paar generaties.”

De auteur is voormalig afdelingshoofd Europese Commissie en analist internationale politiek te Brussel.