Een Judensau, wat is dat?

Een zogeheten Jodenzeug is een afbeelding van Joden in obsceen contact met een zeug, een vrouwelijk varken. Dergelijke afbeeldingen verschenen in de middeleeuwen op meerdere plaatsen en waren bedoeld om het Jodendom en Joden –voor wie varkens onreine dieren zijn– bespottelijk te maken.

Wat doet zoiets aan een kerkmuur?

Hoewel ze ook elders zichtbaar waren, zijn Jodenzeugen het vaakst op kerken te vinden. Het tekent de anti-Joodse sentimenten die eeuwenlang niet alleen in de samenleving maar ook binnen de kerk wijdverbreid waren. In de kerk werden die gevoelens vaak vermengd met theologische motieven. Joden zouden ”Godsmoord” gepleegd hebben met de kruisiging van Jezus en kinderen van de duivel zijn – die in het verleden vaak afgebeeld werd als een varken.

Maar dit speelde in de middeleeuwen, toch?

Dat klopt, maar een aantal van deze beelden is –ook na de verschrikkingen van de Holocaust, waarbij in de Tweede Wereldoorlog miljoenen Joden zijn omgebracht– nog altijd zichtbaar in de publieke ruimte. Zo ook aan de kerkmuur in Wittenberg. Daar betreft de Jodenzeug een reliëf uit 1305 met een varken waarvan het achterwerk wordt onderzocht door een rabbijn die de staart optilt, terwijl twee andere Joden drinken uit de tepels van de zeug. Het opschrift luidt ”Schem HaMphoras”. Dit verwijst naar het hebreeuwse ”Shem HaMephorash”, waarmee in de Joodse mystieke traditie de „verborgen Naam van God” wordt bedoeld.

Wittenberg, wie woonde daar ook alweer?

De oost-Duitse stad is vooral beroemd als ‘wieg’ van de Reformatie. Maarten Luther woonde er het grootste deel van zijn leven, evenals Philipp Melanchthon. Sinds de vorige eeuw heet de stad officieel ”Lutherstadt Wittenberg”.

Luther heeft zelf de toen twee eeuwen oude Jodenzeug dus ook aan ‘zijn’ kerk zien hangen. Hij schreef hierover dat de Jood die onder de staart van het varken kijkt een rabbijn is die de Talmoed bestudeert, „alsof hij daar iets heel acuuts of bijzonders leest.”

In 1933 is Adolf Hitler benoemd tot ereburger van de stad. Toen de nazileider Wittenberg bezocht, roemde hij Luther en verwees met instemming naar diens geschrift ”Over de Joden en hun leugens”. Daarin stelt de reformator onder meer dat synagogen en Joodse scholen in brand gestoken moeten worden, dat rabbijnen verboden moet worden te preken en dat geld en huizen van Joden in beslag genomen moeten worden. De gemeenteraad van de stad nam in 2010 afstand van het ereburgerschap van Hitler.

Hoe komt het dat een rechter zich hier nu over uitspreekt?

De Jodenzeug in Wittenberg zorgt al langer voor controverse. De afbeelding raakte in 1988 ter discussie bij de 50-jarige herdenking van de Kristallnacht –waarin nazi’s synagogen en Joodse winkels vernielden– waarna een herdenkingsplaat voor de Holocaust is aangebracht bij de kerk.

De Messiaanse theoloog dr. Richard Harvey uit Londen startte in 2016 –aan de vooravond van de herdenking van 500 jaar Reformatie– een handtekeningenactie om het reliëf te laten verwijderen. Met datzelfde doel zijn enkele maanden wekelijks stille waken gehouden op het marktplein. Zowel de kerkenraad van de stadskerk als de gemeenteraad besloot echter de Jodenzeug te laten hangen.

In 2018 spande Michael Düllmann, een lid van een Joodse gemeente in Berlijn, een rechtszaak aan tegen de kerkelijke gemeente te Wittenberg om het beeld weg te laten halen. Hij ving bot bij de rechter en in 2020 eveneens tijdens hoger beroep. Nu heeft hij zich tot de hoogste Duitse rechtbank gewend, het Bundesgerichtshof, dat zich dus maandag over de zaak boog. Naar verwachting volgt een uitspraak binnen enkele weken.

Maar waarom zou je zo’n afbeelding wél laten hangen?

Juist omdat het de donkere bladzijde van –ook kerkelijk– antisemitisme toont. De vraag raakt daarmee aan tal van andere actuele discussies over hoe om te gaan met problematische kanten van onze geschiedenis. Voorstanders wijzen erop dat beelden als deze bij dat verleden horen, en dat hun zichtbaarheid juist dient als herinnering en waarschuwing. Tegenstanders stellen dat dit weliswaar in een museum getoond kan worden, maar niet in de publieke ruimte – laat staan aan een kerkgebouw.

Een aantal kerken heeft een Jodenzeug verwijderd, op een kleine dertig andere plaatsen is die nog zichtbaar. Zo speelde de discussie in 2020 ook in het Duitse Calbe, dat evenals Wittenberg in de deelstaat Saksen-Anhalt ligt. Daar wilde juist de kerkelijke gemeente een Jodenzeug die vanwege restauratie was verwijderd, niet terugplaatsen, omdat die „lijnrecht in tegenspraak met onze huidige houding ten opzichte van de Joodse wortels van onze cultuur en ons geloof is, en niet gericht is op verzoening tussen religies.” De afbeelding moest echter teruggeplaatst worden van de monumentendienst van Saksen-Anhalt, onder dreiging van een dwangsom. Uiteindelijk heeft de kerk dit onder protest gedaan en heeft de afbeelding daarbij afgedekt.