Maandagavond 6 mei 2002. Een schok gaat door het land. De lijsttrekker van de LPF, Pim Fortuyn, komt bij een aanslag om het leven. Een linkse dierenactivist schiet de politicus net na een tv-opreden neer op het Mediapark in Hilversum.

Dankzij een heldhaftige achtervolging per voet door de chauffeur van Fortuyn, Hans Smolders, kan de politie de dader, Volkert van der Graaf, direct inrekenen. „De kogel kwam van links”, zo concluderen de aanhangers van Fortuyn.

Pim Fortuyn was een omstreden politicus. Hij schopte tegen heilige huisjes en bracht onderwerpen waarop een taboe rustte, vrijmoedig ter sprake. Hij kwam op aan het eind van twee paarse kabinetsperiodes, waarin PvdA, VVD en D66 met elkaar regeerden. Dat deze partijen samen een coalitie kunnen vormen, lijkt in 2022 vanzelfsprekend, maar dat was het aan het einde van de vorige eeuw niet. De linkse PvdA en de rechtse VVD wilden toen niet met elkaar in zee. Dat gebeurde vanaf 1994 wel. En dat kwam omdat deze partijen door het afbrokkelen van de zuilen, hun ideologische veren verloren. D66 stimuleerde de samenwerking. In 2002 moest de kiezer het verschil tussen de regeringspartijen met een lampje zoeken.

Fortuyn sprong in dat gat. Hij combineerde dat handig met een aantal speerpunten die voor de paarse kabinetten waren uitgegroeid tot hoofdpijndossiers: namelijk de wachtlijsten in de zorg; de toenemende bureaucratisering van de overheid en de problemen met de integratie van moslims in de samenleving. Hij schreef er een boek over: ”De puinhopen van acht jaar paars”.

Marxist

Fortuyn kende veel van de politieke hoofdstromingen uit ons land van binnenuit. Hij groeide op in een rooms-katholiek gezin en werd later gegrepen door het marxisme. Toen hij daar de nadelen van ontdekte, sloot hij zich aan bij de PvdA. En weer later bij de VVD. Maar ook die partij keerde hij de rug toe. In die tijd maakte Fortuyn in columns en andere publicaties gewag over de politieke roeping die hij ervoer.

In 2001 werd hij gevraagd als lijsttrekker van Leefbaar Nederland. Maar die partij zette hem in februari 2002 aan de kant toen Fortuyn in een interview stelde dat de islam een achterlijke cultuur is. En dat hij om dit te kunnen blijven zeggen desnoods artikel 1 van de Grondwet over gelijke behandeling en non-discriminatie wilde afschaffen. Verder had het partijbestuur van Leefbaar Nederland hem verboden nog vaker te zeggen dat Nederland vol was. Ook daar trok Fortuyn zich niets van aan.

Nadat Fortuyn uit de partij was gezet, richtte hij in allerijl een eigen partij op en ging naarstig op zoek naar kandidaten die op de lijst wilden. Ondertussen won hij de gemeenteraadsverkiezingen op 6 maart 2002 met Leefbaar Rotterdam. Vanuit het niets kreeg deze partij, met Fortuyn als lijsttrekker, een derde deel van de stemmen achter zich. Dat betekende niets minder dan een politieke aardverschuiving, Fortuyn onttroonde de PvdA.

Mokken

Legendarisch was het gesprek tussen de lijsttrekkers van de landelijke partijen op de avond van de gemeenteraadsverkiezingen. PvdA-leider Melkert zat daar als een verongelijkt kind te mokken en kon de winst van Fortuyn geen plaats geven. De PvdA’er keurde Fortuyn amper een blik waardig.

De verhouding tussen Fortuyn en het CDA was een stuk beter. Fortuyn keek de christendemocratie niet aan op de puinhopen van paars. De partij zat immers al zo’n acht jaar in de oppositie. Naar verluidt hadden Fortuyn en het CDA afgesproken elkaar niet aan te vallen. Uiteindelijk behaalde de LPF tijdens de Kamerverkiezingen van 15 mei 2002 uit het niets 26 zetels.

Fortuyn was een opvallende verschijning en altijd keurig gekleed in een Italiaans maatpak. En hij was ook flamboyant, prikkelend en provocerend. IJdelheid was hem niet vreemd en daar schaamde zich ook niet voor. Hij liet bijvoorbeeld zijn naam veranderen van Fortuijn naar Fortuyn omdat dat deftiger stond.

De LPF-oprichter koketteerde openlijk met zijn homoseksualiteit en zijn wisselende seksuele contacten. „Ik word de eerste homo-premier van Nederland”, zo stelde hij in een interview met een boulevardblad.

Gedemoniseerd

Iedereen had begin 2002 wel zijn of haar oordeel over Fortuyn. De politicus riep zeer tegengestelde reacties op. Zijn medestanders droegen hem op handen. Zijn tegenstanders gebruikten hele ferme woorden. De Telegraaf zette hem weg als een relnicht en een doorgeslagen extremist die politiek gewin zocht door in te spelen op de onderbuikgevoelens van het volk. Een nieuwe Mussolini zou zijn opgestaan, riepen mensen als Volkskrant-columnist Jan Blokker en PvdA-ideoloog Bart Tromp. Een vertegenwoordiger van de Stadspartij Rotterdam betitelde Fortuyn als een fascist in Armani-pak.

Sinds Fortuyn is het kiezersvolk op drift. Na de oprichting van de LPF stortte het verzuilde stelsel waarin CDA, PvdA en VVD de dienst uitmaakten –en dat al aan het afbrokkelen was– definitief in elkaar. Tot 2002 zeiden politicologen dat er elk jaar een zwevende zetel bij kwam, maar na Fortuyn kunnen dat er zomaar tientallen zijn.

De klassieke partijen raken maatschappelijk gezien ontworteld. Dat is een breuk in de politieke ontwikkeling van ons land. Fortuyn liet zien dat er een grote kloof gaapte tussen de gevestigde politieke partijen in ons land en het gewone volk.

De tweede erfenis van Fortuyn is dat de meeste politieke partijen de Nederlandse identiteit weer serieus nemen. Sinds de jaren zestig vonden velen die niet belangrijk. Het was eind vorige eeuw ondenkbaar dat de Nederlandse vlag in de Tweede Kamer zou staan. Nu vindt vrijwel iedereen dat gewoon.

Het derde dat Fortuyn bereikte was dat de overheid integratie van buitenlanders nu als een belangrijk onderdeel ziet van het beleid.

Opvolger

Het is niet zo gemakkelijk te zeggen wie anno 2022 het beste het gedachtegoed van Fortuyn uitdraagt. PVV-voorman Wilders is ook een populist, maar geen intellectueel. FVD-voorman Baudet zakt langzaam weg in het moeras van het rechts-extremisme.

JA21 met voorman Joost Eerdmans komt nog het meest in de buurt van Fortuyn. Eerdmans kende Fortuyn uit Rotterdam en kwam in 2002 voor de LPF in de Tweede Kamer.

Eerdmans heeft minder charisma dan Fortuyn en heeft op principiële thema’s vaak een behoudender standpunten dan de LPF’er. De lege plek die Fortuyn achterliet, is twintig jaar na zijn dood eigenlijk nog niet vervuld.