„Griezelig.” Zo noemt Ruslandkenner Helga Salemon de toon die bekende Russische tv-presentatoren de laatste weken aanslaan over de oorlog in Oekraïne. „Ze steunen Poetin en lopen voor de troepen uit. Ze uiten zich in hun talkshows steeds fanatieker. De Russische staatstelevisie presenteert de inval in Oekraïne steeds meer als een oorlog waarbij Amerika Rusland aanvalt. Waarbij Oekraïne een zetbaas is van de Amerikanen.”

Tekenend is dat Vladimir Solovjov, al jaren een van Ruslands bekendste presentatoren, onlangs in een tv-show ruim baan gaf aan een gast die opperde om een kernbom op Amerika te gooien, zegt Salemon. Ze is verbonden aan het Haags Centrum voor Strategische Studies en volgt „dagelijks” de Russische tv-journaals. „Zelf kiest Solovjov in lange monologen uitdrukkelijk de kant van Poetin.”

Een andere beruchte spreekbuis voor het Kremlin is tv-presentator Dmitri Kiseljov, stelt Salemon. „Nadat Rusland in 2014 de Krim annexeerde, zei Kiseljov: „Rusland is het enige land in de wereld dat de VS in radioactieve as kan leggen.” Zijn uitbarsting gaat best ver.”

Dr. Boris Noordenbos, slavist aan de Universiteit van Amsterdam, signaleert dat bekende Russische tv-presentatoren de laatste weken vol op het orgel gaan. „Hun toon is hysterisch en ophitsend. Het verhaal is telkens: Wij Russen worden geslachtofferd door het Westen en de Oekraïense president Zelenski is een marionet van Amerika. De Russische propagandisten zijn woedend over de in hun ogen schaamteloze levering van zware wapens door NAVO-landen aan Oekraïne. Ik ben geen militair analist, maar het zou mij niet verbazen als de Russen daadwerkelijk een tactisch kernwapen gaan inzetten.”

Platteland

Een fors deel van de 144 miljoen Russen is voor nieuwsvoorziening min of meer aangewezen op de staatstelevisie. Zeker op het platteland stemmen tientallen miljoenen burgers af op journaals en praatshows van zenders als TV1 en Russia 1 en 2. Al die tv-stations zijn op de hand van Poetin.

Het Kremlin maakt kritische media in eigen land het leven zuur. „Je kunt als onafhankelijk journalist je werk in Rusland niet meer goed doen”, zegt Salemon. Als verslaggevers de Russische inval een „oorlog” noemen, riskeren ze vijftien jaar cel. Schokkend vindt de Ruslandkenner het feit dat de Novaja Gazeta, een Kremlinkritische krant, zijn activiteiten in Rusland recent is gestopt. „De hoofdredacteur, Dmitri Moeratov, kreeg vorig jaar nota bene de Nobelprijs voor de Vrede.”

In de Volkskrant vertelde Pavel Kanygin, verslaggever van de Novaja Gazeta, deze week hoe hij samen met vrouw en dochtertje onlangs halsoverkop vluchtte naar Nederland. „Poetin heeft ons tientallen jaren teruggeworpen in de tijd. Hij is niet alleen bezig Oekraïne te vernietigen, maar ook Rusland”, zegt Kanygin. „Het klimaat heeft de kenmerken van de Stalintijd.”

Boetsja

Er zit een wereld van verschil tussen oorlogsberichtgeving van Russische en westerse media. Salemon: „De propagandamachine van het Kremlin geeft westerse berichten een draai van 180 graden. Westerse media maken melding van terugtrekking van Russische troepen uit de omgeving van Kiev. De Russische tv had het over een slimme afleidingsmanoeuvre.”

Ook deinzen Russische staatsmedia er niet voor terug hun eigen versie te geven van berichten over vermoorde burgers in Boetsja, een voorstad van Kiev. „Er zijn tal van aanwijzingen dat de Russen die moorden op hun geweten hebben. Toch ontkent de Russische staatstelevisie glashard betrokkenheid van Russische troepen en beweert ze dat Oekraïne in Boetsja van alles in scène heeft gezet. Alsof het Oekraïense leger haar eigen burgers zou vermoorden.”

Russische bommen die op woonwijken in Oekraïne worden afgeworpen? Op tv-kanalen in Rusland hoor je alleen dat de strijdkrachten „precisiebombardementen” uitvoeren, merkte Salemon afgelopen weken. „Wij in het westen zijn geschokt door beelden van enorme verwoestingen in woonwijken in de havenstad Marioepol. Kijkers in Rusland zien weliswaar iets van die schade, maar ze krijgen voorgeschoteld dat Oekraïense strijdkrachten verantwoordelijk zijn voor de verwoestingen en dat ze burgers als menselijk schild gebruiken. De Russen komen, zo klinkt het op de Russische staatsmedia, in de Donbas en in Marioepol eten uitdelen en mensen bevrijden van de nazi’s. De staats-tv toont dan beelden van Russische soldaten die een vrouw uit een kelder helpen. Ik heb altijd mijn vraagtekens bij de echtheid van dat soort beelden.”

Droge ogen

Het is „ongelooflijk cynisch” hoe Russische staatsmedia nieuws naar eigen goeddunken naar hun hand zetten, analyseert slavist Noordenbos, die Russische nieuwsuitzendingen op de voet volgt. „Het is voor mijn geestelijke gezondheid eigenlijk niet goed om Russische staatsmedia te volgen. Het basale idee dat Russische propagandisten verspreiden is: niets is wat het lijkt. Zeggen westerse media dat de Russen in Marioepol een theater met daarin ook kinderen hebben gebombardeerd? „Dat is nou precies wat de vijand je wil doen geloven”, geven Russische media de kijkers mee. „Maar in werkelijkheid zit Oekraïne achter die aanval op het theater.” Ik heb soms de neiging te gaan schreeuwen tegen zo’n Russische presentator: „Wat is dit voor waanzin?””

Tekenend is hoe Russische staatsmedia reageerden op het feit dat onlangs in westerse landen optredens van Russische componisten werden geschrapt, geeft slavist Noordenbos aan. „In een veelbekeken nieuwsprogramma trok een Russische geleerde met droge ogen een vergelijking met het lot van de Joden in de jaren dertig en veertig in nazi-Duitsland. De man maakte een hele tijdlijn. Zijn conclusie was dat het westen over een jaar of zeven iedereen met een Russische achtergrond wil vernietigen. Het probleem is dat getalenteerde mensen, in de setting van een professioneel ogende tv-studio, zo’n onzinverhaal met verve weten te brengen. Veel Russen nemen zo’n verhaal voor waar aan. De Russische staatstelevisie weet heel knap de burgers verontwaardigd te maken.”

Beschimpt

Tv-presentatoren die aan de leiband van het Kremlin lopen, veinzen al jaren dat er in hun praatshows ruimte is voor kritische geluiden, schetst Noordenbos. Maar de werkelijkheid is anders, weet de slavist. „Een paar westerse journalisten die lang in Rusland woonden, waren tot voor kort geregeld te gast in dit soort programma’s, zogenaamd om het westerse perspectief voor voetlicht te brengen. In feite kregen ze nauwelijks spreektijd en werden ze standaard beschimpt door zowel de presentatoren als de andere gasten, vanwege hun kritische kijk op het Russische beleid. In 2017 werd de Amerikaanse journalist Michael Bohm tijdens een uitzending van de bekende nieuwsshow ”De tijd zal het leren” zelfs door de presentator de studio uitgesleept vanwege zijn zogenaamd provocerende standpunten. Dat soort scènes van een paar jaar geleden had ons in het westen al moeten alarmeren.”

In het huidige tijdsgewricht krijgen „harde tegengeluiden” op de Russische staatstelevisie amper een podium, zegt Noordenbos. „Pas kreeg een Russische filmmaker in een tv-show van de bekende presentator Solovjov de ruimte om voorzichtig te opperen dat het misschien niet het beste idee is om de oorlog in Oekraïne lang voort te laten duren. Let wel: die filmmaker keert zich dus niet tegen de inval in Oekraïne.”

Baby

Op sociale media verscheen onlangs een foto van een jonge Oekraïense vrouw met haar baby. Allebei kwamen ze om het leven bij een Russische aanval op de Oekraïense havenstad Odessa. Raakt zo’n foto misschien een gevoelige snaar bij het Russische volk? „De meeste Russen krijgen zo’n foto simpelweg niet onder ogen”, reageert Salemon. „En bedenk dat Russische staatsmedia ook met zo’n foto aan de haal kunnen gaan. Toen onlangs een kraamkliniek in Marioepol was gebombardeerd, verspreidden Russische media het valse verhaal dat een gewonde vrouw een acteur was.”

Zeker na de annexatie van de Krim in 2014 krijgt de Russische bevolking via de staatsmedia ingepeperd dat Oekraïne vergeven is van de nazi’s. Die nazi’s willen, in de optiek van de Moskougezinde tv-kanalen, etnische Russen in bijvoorbeeld de Donbas in het oosten van Oekraïne uitroeien. Salemon: „Telkens schildert Poetin etnische Russen in Oekraïne af als de nieuwe Joden.”

Ook Noordenbos benadrukt dat Poetin en zijn propagandisten telkens terugvallen op de Tweede Wereldoorlog. De slavist leidt sinds 2021 een door de EU gefinancierd onderzoek naar complottheorieën die rondgaan in Oost-Europa. „Poetin heeft de heroïsche rol van de Russen in het verslaan van nazi-Duitsland tot een mythisch fundament onder de samenleving gemaakt. Het Westen koppelt de Tweede Wereldoorlog sterk aan de Holocaust en het westerse devies is: „Dit nooit meer”. Rusland echter verheerlijkt de Tweede Wereldoorlog. Daar is juist het verlangen: „Zo gauw mogelijk weer. We gaan dit kunstje weer flikken.””

Pure kwaad

Hét grote Russische complotverhaal is nu dat Oekraïners de nieuwe nazi’s zijn, betoogt Noordenbos. „Nazi of fascist is voor Russen een label van het allerergste, het pure kwaad. Intussen is het complotverhaal over de vele Oekraïense nazi’s de legitimatie voor de inval in Oekraïne.”

Het verontrust Noordenbos dat Russische propagandisten het complotverhaal de laatste weken „steeds breder trekken”. „In het begin van de oorlog in Oekraïne verkondigde Moskou nog dat de nazistische machthebbers in Kiev moesten verdwijnen. Nu hoor ik in staatsmedia steeds vaker het verhaal dat de complete Oekraïense bevolking moet worden gedenazificeerd. En dat ook verraders in Rusland zelf, de zogenaamde vijfde colonne, moeten worden gezuiverd.”

Azov-bataljon

Zorgwekkend is dat de Russische propaganda vaak bestaat uit een „mix van feit en fictie”, legt Salemon uit. „Het klopt dat het Azov-bataljon, dat aan Oekraïense zijde strijdt, rechts-extremistische trekken heeft. Maar het is zeker niet zo dat in Oekraïne opvallend veel rechts-extremisten actief zijn. Het lastige is dat Russische staatsmedia hun informatie zeer professioneel en dus geloofwaardig presenteren, inclusief een mooi muziekje eronder.”

Via bijvoorbeeld sociale media, zoals Telegram, zou menig Rus in theorie ook de westerse berichtgeving over de oorlog in Oekraïne mee kunnen krijgen. Toch is de praktijk veelal anders, stelt Salemon. Zeker op het platteland volgen veel Russen uitsluitend de staatsmedia uit eigen land. „Zo’n 70 procent van de Russen is nog nooit in het buitenland geweest.”

Niet alleen via televisie, ook op sociale media weten Russische propagandisten burgers zand in de ogen te strooien, geeft slavist Noordenbos aan. „Zo bestaat er sinds het begin van de oorlog op de berichtendienst Telegram een kanaal dat nepnieuws moet ontmaskeren. Het telt inmiddels ruim 700.000 gebruikers en is hoogstwaarschijnlijk opgezet door de Russische staat. Het verraderlijke is dat beheerders zich voordoen als onafhankelijke factcheckers. Zo’n kanaal doet echter niet aan waarheidsvinding, maar verspreidt puur Russische propaganda.”

Drugs

Het is onverstandig „denigrerend” te doen over de Russische massa die kennelijk de praatjes van Poetin voor zoete koek slikt, waarschuwt Salemon. „Russen worden al zo’n twintig jaar gehersenspoeld, sinds het aantreden van Poetin. Ten tijde van het communisme gebeurde dat ook al. Als wij Nederlanders alleen het nieuws zouden kunnen volgen via, zeg maar, ”Torentje TV” zouden we waarschijnlijk ook alles wat de regering in Den Haag beweert voor waar aannemen.”

Daar komt bij dat de door het Kremlin gepredikte weerzin tegen de westerse moraal bij veel Russen in goede aarde valt, tekent ze aan. „Moskou schetst Europa op het gebied van bijvoorbeeld homoseksualiteit als decadent. Het Russische verhaal is dat het westen vol zit met homo’s en pedofielen en dat kinderen tot homo worden gemaakt. Europa wordt in Rusland vaak Gayropa genoemd. Ook is er in Rusland weerzin tegen het liberale drugsbeleid in bijvoorbeeld Nederland. Russen denken dat we hier allemaal aan de drugs zitten.”

Schaamte

Hoewel Poetin nog altijd op veel steun van de bevolking kan rekenen, leidt de oorlog in Oekraïne ook bij menig Rus tot „apathie”, zegt Salemon. „Mensen sluiten zich af voor het nieuws. Ze zijn alleen bezig met overleven, bijvoorbeeld omdat ze maar moeilijk rond kunnen komen. Wat iedere Rus in ieder geval wel maar al te goed doorheeft: Rusland is een corrupt land.”

Die apathie kan ook verband houden met schaamte, denkt ze. „Voor veel Russen is Oekraïne een broedervolk. Dus veel Russen willen ook niet al te precies weten wat zich daar nu afspeelt. Kennis maakt hen als het ware medeplichtig aan de moord op de buren. Denk aan de Duitsers in de Tweede Wereldoorlog. Die zeiden ook dat ze niet hebben geweten van de vernietiging van de Joden. De werkelijkheid is denk ik in veel gevallen dat ze het niet wílden weten.”

In maart baarde de Russische journalist Marina Ovsjannikova wereldwijd opzien. Ze stormde tijdens een live-nieuwsuitzending een studio in een Moskouse televisietoren binnen en hield een bord omhoog met daarop de tekst: „Stop de oorlog. Geloof de propaganda niet. Hier worden jullie voorgelogen”. Een belangrijke tegenslag voor de Russische staatsmedia? „Ik vrees dat de protestactie niet meer was dan een storm in een glas water”, reageert Salemon. „De vrouw wist misschien een enkeling op andere gedachten te brengen. Maar de propaganda van de Russische staatsmedia is sterk. Ik verwacht niet dat de Russen snel zullen oprukken naar het Kremlin om Poetin en de staatsmedia tot de orde te roepen. Burgers zijn bang om gearresteerd te worden. Rusland wordt steeds meer een gevangenis.”