Nazareth was een klein stadje in Galilea. De inmiddels overleden benedictijnse monnik en archeoloog Bargil Pixner schreef in zijn boek ”Met Jezus door Galilea volgens het Vijfde Evangelie” dat Nazareth in de tijd van Jezus nauwelijks meer dan 120 tot 150 inwoners kan hebben gehad. Groter was de 6 kilometer naar het zuidoosten gelegen stad Sepphoris (nu bekend als Zippori), waar ambachtslieden nodig waren voor de bouw. Vandaag is Nazareth met rond 80.000 inwoners de grootste Arabische stad in Israël, waarvan bijna een derde deel christen is.

Het meest in het oog lopend in de stad is de Kerk van de Aankondiging, met haar hoge dom. Deze basiliek werd door de Italiaanse architect Giovanni Muzio in de jaren 1955 tot 1969 gebouwd op de fundamenten van drie eerdere kerken, waarvan de oudste stamt uit de tijd van de Byzantijnen (324-640 na Christus). In de kerk is ook een grot te zien waar volgens een traditie de engel Gabriël de maagd Maria de geboorte van Jezus zou hebben aangekondigd. De Grieks-Orthodoxe Kerk beheert echter de Kerk van Gabriël. Volgens een andere traditie is Gabriël dáár aan Maria verschenen.

Maar dat is niet alles als het gaat om het huis waar Jozef en Maria mogelijk woonden. In de vorige eeuw vonden nonnen en hun helpers overblijfselen uit vroegere eeuwen toen ze in de buurt van de Kerk van de Aankondiging een klooster aanlegden. Het bleek dat de Byzantijnse christenen daar een tweede kerk gebouwd hadden.

Prof. Ken Dark, die verbonden was aan de Universiteit van Reading, begon in 2006 met nader onderzoek. Hij schreef in de Biblical Archaeological Review (BAR) van maart-april 2015 dat er op de plaats waar de zusters hun klooster bouwden, kerken hadden gestaan uit de tijden van de kruisvaarders en de Byzantijnen.

Daaronder bevond zich een rechthoekig bouwwerk met binnenhof uit de eerste eeuw of daarvoor. Op grond van de kalkstenen fragmenten die zijn gevonden in dat huis stelde hij vast dat er waarschijnlijk Joden woonden. Voorwerpen van kalksteen waren populair onder Joden, omdat die ritueel niet onrein konden worden. Na de bewoning gebruikten de Romeinen de plek voor de aanleg van twee graven. Het team van Dark vond ook een waterbron.

Welk verband bestond er tussen de twee Byzantijnse kerken? Prof. Dark wees er in BAR op dat Adomnán van Iona in zijn zevende-eeuwse pelgrimsverslag ”De Locus Sanctis” schreef dat er twee grote kerken in het centrum van Nazareth stonden. Een daarvan is de Kerk van de Aankondiging en de andere de Kerk van de Voeding, oftewel ”de kerk van de opvoeding van Christus”, waarvan de locatie verloren is gegaan.

Was deze kerk gebouwd op het huis waar Jezus opgroeide? Dark schreef dat dit onmogelijk is te zeggen op grond van de archeologie. Maar er is ook geen goede archeologische reden om een dergelijke identificatie buiten beschouwing te laten. Wat we volgens Dark kunnen zeggen, is dat Byzantijnse kerkbouwers waarschijnlijk geloofden dat Jezus zijn jeugd doorbracht in dit gebouw.

Nog een huis

In 2009 groef archeoloog Yardenna Alexandre van de Israëlische Oudheidkundige Dienst nog een huis op uit de eerste eeuw. Deze vondst ging vooraf aan de bouw van het Internationale Maria Centrum. Alexandre merkte op dat de ontdekking van het grootste belang was, omdat het een huis betrof uit het Joodse dorp Nazareth. „Het gebouw dat wij vonden is klein en bescheiden en was hoogstwaarschijnlijk typerend voor de woningen in Nazareth in die periode. Uit de weinige geschreven bronnen die er zijn, weten we dat Nazareth in de eerste eeuw een klein Joods dorp was, gelegen in een vallei.”

Het gebouw dat Alexandre vond, bestond uit twee kamers en een binnenplaats met een in de rotsen uitgehouwen waterput waarin het regenwater terechtkwam. Verder vond haar team vooral fragmenten van potten uit de eerste en tweede eeuw. Ook hier troffen de onderzoekers verschillende kalkstenen fragmenten aan.

Dark vergeleek Nazareth in BAR ook met de nabijgelegen stad Sepphoris. Sepphoris en de gemeenschappen daaromheen namen blijkbaar veel over van de Romeinse cultuur, terwijl Nazareth en omgeving voor een strikt Joodse cultuur kozen. Dark stelt dat de vondsten suggereren dat Jezus Zijn jongere jaren doorbracht in een conservatieve Joodse gemeenschap, die weinig contact had met de Hellenistische of Romeinse cultuur.