Nederlandse kiezers stemden drie partijen met een nationalistische agenda het parlement in: de PVV (17 zetels), Forum voor Democratie (8 zetels) en JA21 (3 zetels). Daarmee is Nederland niet het eerste land met meer nationalistische partijen in competitie, maar drie partijen met een nationalistische, anti-immigratie- en/of anti-islamagenda in een parlement lijkt uniek. We weten daarbij dat anti-immigratiehoudingen in onderzoek keer op keer het sterkst verklaren wie op deze partijen stemt, maar waarin overlappen en verschillen de kiezers van de PVV, Forum en JA21 onderling?

Op basis van unieke data van het Nationaal Kiezers Onderzoek, dat rond elke parlementsverkiezing wordt gehouden, verkennen we hoe de aanhang van deze partijen overlap en verschil vertoont.

Geen loopgraaf

Eerdmans en Nanninga (JA21) hebben gebroken met Baudet (Forum), maar onder de kiezers lijkt deze scheiding minder hard. Hoe onderzochten we dit? Op basis van de vraag of mensen verwachten ooit op een bepaalde partij te stemmen, weten we of er overlap in de aanhang van de drie partijen bestaat. Een 1 stond voor ”nooit”. Een 10 voor ”zeker ooit”. Iedereen die minimaal een van de drie partijen een 7 of hoger gaf, nemen we mee in het ”rechts-radicaal electoraat”. Dat waren in totaal 865 respondenten ofwel 20 procent van de steekproef.

We zien dat de PVV het populairst is onder het rechts-radicale electoraat: ruim driekwart van deze kiezers overwoog de PVV. De helft overwoog Forum en minder dan een derde JA21, waarbij aangetekend moet worden dat 21 procent van het rechts-radicale electoraat JA21 niet kende. 12 procent van dit electoraat overwoog alle drie de partijen. Er is dus zeker overlap, en zoals opgemerkt zien we ook tussen JA21 en Forum geen loopgraaf: voor de helft van de respondenten die beide partijen kennen en één van de twee overwegen, is ook de andere partij een optie.

Echter, tegelijkertijd zien we dat meer dan de helft van de rechts-radicale kiezers slechts één van drie partijen overweegt. Met andere woorden, elke partij lijkt een uniek deel van het grotere electoraat aan te spreken. Elk van deze partijen vergroot dus de potentiële vertegenwoordiging van een rechtsradicaal geluid in de Tweede Kamer. Zo zien we dat 10 procent van de rechts-radicale kiezers JA21 overweegt, maar niet PVV of Forum. Onder deze groep worden wel vaak het CDA en de VVD serieus overwogen. Dit suggereert dat JA21 juist een nieuwe groep rechtse kiezers naar radicaal-rechts trekt.

”Linkse PVV-aanhang”

Hoe vertalen deze overlap en verschillen zich naar de ideeën en standpunten van rechts-radicale kiezers?

Het beeld is behoorlijk helder. Met betrekking tot integratie, moskeeën en asielzoekers ontlopen de aanhangers van PVV, Forum en JA21 elkaar weinig en onderscheiden ze zich sterk van de rest. JA21 legt in het verkiezingsprogramma weliswaar minder nadruk op nationalisme en immigratie dan de PVV en Forum en omschrijft zich als conservatief-liberale partij, maar dit verschil zien we niet terug onder de kiezers. Het is dan ook geen verrassing dat Eerdmans in de coalitieonderhandeling direct benadrukte dat migratie hét speerpunt van JA21 is.

Op de thema’s milieu en internationale samenwerking zien we iets vergelijkbaars: het grootste onderscheid zit tussen de nationalistische kiezers en de rest, waarbij de eerste groep sterker tegen milieu en tegen internationale samenwerking is. Tussen de partijen zien we hier wel lichte verschillen. Forum-kiezers zijn het sterkst tegen meer klimaatmaatregelen en Europese eenwording, terwijl JA21-kiezers net wat minder afkeer van de EU hebben.

Het grote onderlinge verschil tussen de rechts-radicalen zit op economische issues. De PVV-kiezers willen wel belastingverlaging, maar zitten verder stelselmatig linkser: minder grote inkomensverschillen, de pensioenleeftijd terug naar 65 en geen eigen risico in de zorg. Wat betreft inkomensverschillen en huur zit de PVV-kiezer zelfs vlakbij het gemiddelde van de niet-rechts-radicale partij-aanhang. Daarnaast zijn er nog wat verschillen tussen JA21- en Forumkiezers. JA21-kiezers lijken structureel wat rechtser op economisch vlak. Zo zijn ze duidelijk geen voorstander van het verkleinen van inkomensverschillen.

Al met al: JA21-, Forum- en PVV-kiezers zijn nationalistisch, bekommeren zich weinig om het milieu en zijn eurosceptisch. Maar de PVV-kiezer is gemiddeld economisch een slag linkser. JA21 lijkt zowel economisch rechtser als net wat minder radicaal tegen internationale samenwerking, ook in vergelijking met Forum.

Sociaaleconomische elite?

Zien we deze verschillen in economische standpunten ook terug in wie er op de partijen stemt als we kijken naar opleidingsniveau en sociaaleconomische klasse? Eerder onderzoek liet al zien dat rechts-radicale partijen steun krijgen van een alliantie van ”traditionele arbeiders” en ”kleine zelfstandigen”. Een alliantie die ook wel een ”ongelukkig huwelijk” is genoemd, omdat deze groepen het rond economische vraagstukken vaak niet met elkaar eens zijn. De versplintering van rechts-radicale partijen kan juist dan uitkomst bieden en meer potentiële rechts-radicale kiezers verleiden.

Alle drie de partijen verschillen van de rest van het electoraat: ze hebben gemiddeld een lager opgeleid electoraat en hun aanhang ziet zichzelf minder snel als hogere klasse. Maar er zijn ook duidelijke verschillen tussen de drie partijen. Waar voorheen Forum wel genoemd werd als de hoogopgeleide versie van PVV, springt nu JA21 eruit. De aanhangers van deze partij zijn relatief weinig laagopgeleid, juist vaker hoogopgeleid. Ook is de arbeidersklasse ondervertegenwoordigd onder JA21-stemmers. Hun kiezers zien zichzelf veel vaker als onderdeel van de hogere of middenklasse.

Ogenschijnlijk acceptabeler

Concluderend: PVV, Forum voor Democratie en JA21 zijn alle drie nationalistische, migratiekritische partijen. Weinig verrassend, spreken ze dan ook een deels overlappend rechts-radicaal electoraat aan. Onder hun (potentiële) aanhang zien we wel nuanceverschillen op het gebied van klimaat en internationale samenwerking. Het grootste onderscheid ligt echter op economisch vlak: de PVV-aanhang is veel meer centrumlinks, terwijl JA21-aanhangers beduidend rechtser zijn. En dit wordt ook weerspiegeld in de opleidingsniveaus en sociale klasse.

Het nieuwe JA21 lijkt met haar positionering een nieuw stuk rechts-radicaal electoraat te hebben aangeboord, zeker gezien de radicalisering van Forum. JA21 presenteert zich als redelijk alternatief en spreekt de hogere en middenklasse aan. De migratiekritische en economisch-rechtse ”upper and middle class”-kiezer lijkt hiermee een economisch rechts alternatief voor de PVV en een ”acceptabel” alternatief voor Forum te hebben. Maar waar JA21 is geboren uit verontwaardiging over onder andere racistische apps binnen Forum - een afkeer die Rutte en JA21 beiden hebben geuit – denken de JA21-kiezers nauwelijks anders over migratie, integratie en islam dan Forum- en PVV-kiezers.

Niels Spierings is universitair hoofddocent sociologie aan de Radboud Universiteit (Nijmegen) en codirecteur van het Nationaal Kiezers Onderzoek. Marcel Lubbers is hoogleraar Interdisciplinaire Sociale Wetenschap: Relaties tussen groepen en culturen aan de Universiteit Utrecht en codirecteur van het Nationaal Kiezers Onderzoek. Take Sipma is postdoctoraal onderzoeker politicologie aan de Radboud Universiteit (Nijmegen) en coördinator van het Nationaal Kiezers Onderzoek. Bron: socialevraagstukken.nl