De toeslagenaffaire duidt op de aanpak van fraude bij de Belastingdienst waarbij duizenden ouders ten onrechte verdacht werden van fraude met kinderopvangtoeslagen. Ze werden keihard aangepakt door de Belastingdienst, onder andere door volledige terugvorderingen van uitgekeerde toeslagen. In de periode 2013 tot (in ieder geval) 2019 zijn duizenden gezinnen door de harde aanpak in diepe schulden geraakt.

In juli is een parlementaire ondervragingscommissie van start gegaan met onderzoek naar de gang van zaken. In december werd het rapport ”Ongekend onrecht” gepubliceerd. Daarna kwam de vraag wat de consequenties hoorden te zijn voor de verantwoordelijke personen.

Reconstructie

Deze strenge aanpak is ontstaan in een periode waarin er meer aandacht kwam voor fraude met toeslagen en uitkeringen. Een voorbeeld hiervan is de zogenoemde ”Bulgarenfraude”: het op valse adressen innen van huur- en zorgtoeslagen. Kabinet-Rutte I pakte fraudeurs hard aan – een lijn die werd voortgezet onder Rutte II. De kinderopvangtoeslag bleek ook vatbaar voor sjoemelen. Dat werd duidelijk toen de zaak ”Appelbloesem” aan het licht kwam: het gastouderbureau Appelbloesem streek miljoenen aan toeslagen op en ouders betaalden niet tot nauwelijks een eigen bijdrage, op advies van het gastouderbureau. Daarmee overtraden de ouders de Wet kinderopvang, want zonder het betalen van een eigen bijdrage is er geen recht op toeslag. Veel ouders kregen te maken met terugvorderingen van de kinderopvangtoeslag: zij betalen de rekening voor de schade die fraudeurs hebben aangericht.

De Afdeling Bestuursrechtspraak van de Raad van State hield het systeem in stand en oordeelde in het voordeel van de Belastingdienst. Dit had mede te maken met het ontbreken van een hardheidsclausule in een wet op basis waarvan onterecht ontvangen toeslagen volledig konden worden teruggevorderd. Het spijkerharde systeem bleef in de daarna volgende jaren gehandhaafd: veel ouders die de kinderopvangtoeslag ontvingen, van wie een groot deel een migratieachtergrond had, kregen brieven van de Belastingdienst, vaak omdat een kleine fout werd gemaakt of bij voorbaat al aan fraude gedacht werd. Nu blijkt dat alleen al de nationaliteit reden kon zijn om iemand in de verdachtenhoek te plaatsen.

En nu is dus de vraag wie de schuldige is. Het korte antwoord: het is onmogelijk één schuldige aan te wijzen.

Kamer

Uit de gegeven reconstructie blijkt: de wetgeving was snoeihard, de uitvoering was onrechtvaardig en de rechtspraak onbillijk. Kamerleden wijzen nu maar al te graag slechts naar verantwoordelijke (oud-)ministers en (oud-)staatssecretarissen. Menigeen is door de parlementaire ondervragingscommissie aan de tand gevoeld. Bewindslieden werden aangepakt alsof ze in het verdachtenbankje zaten, waarbij de ondervraging soms meer weg had van een verhoor dan van het horen van getuigen, waarvoor de commissie was ingesteld. Er werd een motie van wantrouwen aangekondigd. Zelfs de SGP opende de deur naar het aannemen van een dergelijke motie op een kier.

Kamerleden zijn boos, en terecht. Maar hebben ze oog voor hun eigen rol hierin? Hebben ze de consequenties van de door hen aangenomen (of niet-aangevochten) wetgeving in de gaten gehad? De Kamer wilde een harde fraudebestrijding en tegelijkertijd dienstverlening, maar het laatste heeft het af moeten leggen tegen het eerste. De Kamer doorzag niet de gevolgen die zijn wensen hadden.

Rechtspraak

In het rapport van de ondervragingscommissie kreeg ook de bestuursrechtspraak er hard van langs. Pas in 2019 werden, mede vanwege de inzet van advocaat Eva González Peréz en de Kamerleden Omtzigt en Leijten, voor het eerst de ernst en de omvang van de financiële gevolgen voor gedupeerden meegewogen in de oordeelsvorming van de Afdeling Bestuursrechtspraak. Fout, absoluut fout dat dit toen pas gebeurde, hoewel voorzitter Bart Jan van Ettekoven het woord „spijtig” in de mond neemt.

Systeem

Als de wetgevende én de uitvoerende én de rechtsprekende macht een groot aandeel hebben in een drama, kan niet langer gesproken worden van één schuldige. Bij dit ongekende systeemfalen is op z’n minst een collectieve en diepe spijtbetuiging van álle betrokkenen, inclusief de parlementsleden, jegens alle gedupeerden nodig. Het aftreden van het voltallige huidige kabinet lost niets op. Andere betrokkenen bij dit drama blijven dan teveel buiten beeld. We zitten bovendien nog midden in een pandemie én de verkiezingen komen eraan. Volledige schadeloosstelling voor gedupeerden lijkt me beter. Maatwerk, geen standaard vergoeding van 30.000 euro per huishouden. En laat de kiezer in verkiezingstijd zijn stem maar horen, zodat ook Kamerleden van hun fouten leren.

De auteur is advocaat bij BVD advocaten.