Dat het delven van grondstoffen niet altijd netjes gebeurt, laten de voorbeelden zien. Unicef schat in dat in Congo maar liefst 40.000 jongens en meisjes werkzaam zijn in kobaltmijnen. Gewapend met hun blote handen of een beitel bewerken de kinderen –tot wel twaalf uur per dag– de rotsen die rijk zijn aan kobalterts. Uit getuigenissen blijkt dat velen vaak ziek zijn, omdat ze zonder masker en handschoenen werken. Het inademen van kobaltstof veroorzaakt een longziekte en contact met het erts zorgt voor chronische uitslag.

Niet alleen mijnwerkers lijden onder de winning, maar ook de bodem en het water raken vervuild, met alle gevolgen van dien. Vorige maand nog constateerde kenniscentrum SOMO in het rapport ”The battery paradox” dat er wereldwijd een run gaande is op waardevolle mineralen en dat er daarbij soms geen oog is voor mens, natuur en milieu.

Explosieve vraag

De oorzaak van de jacht op metalen zit hem in de opmars van de batterij. Die wordt gebruikt in elektrische auto’s, maar ook in woningen om zonnestroom in op te slaan. In zo’n batterij zit –afhankelijk van het type– lithium, nikkel, kobalt en mangaan.

Het ene land na het andere kwam de afgelopen jaren met plannen om benzine- en dieselauto’s uit te bannen. Nederland was een van die landen. Volgens het klimaatakkoord moeten er in 2030 1,9 miljoen elektrische auto’s rondrijden.

De overstap naar elektrisch vervoer leidt tot een explosieve vraag naar genoemde metalen, een vraag die in 2030 bijna drie keer hoger ligt dan de huidige wereldwijde jaarproductie. Het is twijfelachtig of de mijnbouwsector aan die vraag kan voldoen, stelt Sybren Bosch van adviesbureau Copper8. Bosch was in 2019 een van de auteurs van een rapport over de metaalvraag van elektrisch vervoer. „Een groei van een paar procent per jaar kan de sector aan, maar meer wordt lastig. Het traject om een mijn te openen, van onderzoek doen tot de eerste winning, duurt algauw tien jaar.”

Bosch schat dan ook in dat de behoefte aan lithium, kobalt en nikkel de komende jaren sneller zal groeien dan het aanbod. Doelen voor elektrisch vervoer kunnen in de knel komen.

Geopolitiek

De immense populariteit van de metalen heeft ook geopolitieke consequenties. Er is rivaliteit tussen landen om natuurlijke hulpbronnen te bemachtigen, signaleert Pier Stapersma, senior onderzoeker van energiedenktank Clingendael Internationaal Energie Programma. Hij ziet dat met name de Chinezen een dikke vinger in de pap hebben in de grondstoffenketen. „Zo bemachtigden ze een sleutelpositie rond de verwerking van kobalt. Verder is bijvoorbeeld de op een na grootste lithiumdelver, SQM, voor 25 procent van Chinezen. De invloedssfeer van China breidt zich uit en daar wordt de laatste tien jaar met argusogen naar gekeken. In mijnbouwland Australië zijn ze steeds angstiger voor Chinese staatsbedrijven.”

Stapersma ziet dat China het buitengewoon slim heeft aangepakt door vol in te zetten op de elektrische auto. „In het Westen horen we veel over Tesla, maar het is vooral ook China dat flink aan de weg timmert als het gaat om het vervaardigen van accu’s en elektrische auto’s. Daarvoor hebben de Chinezen zeker drie motieven. Allereerst economisch-strategisch: voor een maakland is het cruciaal om succesvol te zijn in een nieuwe techniek. Daarnaast proberen ze de afhankelijkheid van de import van olie binnen de perken te houden. Tot slot is er een duurzaam motief, al speelt dat mogelijk een ondergeschikte rol, want veruit de meeste elektriciteit wordt uit eigen kolen gehaald.”

De spanningen zitten volgens Stapersma niet puur tussen overheden, maar meer op het vlak van ondernemingen. Er zijn zorgen over de internationale vrijhandel. „Men denkt dat China zich niet houdt aan de regels van de World Trade Organisation. Heeft Volkswagen wel hetzelfde speelveld als een Chinese autofabrikant? Of wordt de laatste geholpen met toegang tot grondstoffen?”

Ambachtelijke mijnbouw

De toenemende competitie om batterijgrondstoffen kan ook extra schade betekenen voor mens en natuur. Al bezweren veel grote mijnbouwondernemingen dat ze heel verantwoord bezig zijn. Neem het Zwitserse Glencore, ’s werelds grootste kobaltproducent. Wereldwijd wordt ruim tweederde van het kobalt gewonnen in Congo. Glencore delft daarvan een belangrijk deel. Een woordvoerder verzekert telefonisch dat in de mijnen van zijn bedrijf geen kinderarbeid plaatsheeft. Hij stelt dat misstanden plaatshebben bij de kleinschalige, ‘ambachtelijke’ mijnbouw in Congo.

De schade voor natuur en milieu wordt bij Glencore tot het minimum beperkt. „Wij beloven dat als de winning voorbij is de natuur op locatie in ere wordt hersteld.” Duurzaamheid en maatschappelijk verantwoord ondernemen staan sowieso hoog in het vaandel bij Glencore, aldus de woordvoerder. „Wij zijn het enige mijnbouwbedrijf dat in 2050 CO2-neutraal wil zijn.”

Wereld te winnen

Ondanks de mooie woorden van Glencore, is er in de mijnindustrie een wereld te winnen, ook wat betreft kinderarbeid, stelt Pierre De Pasquale van de Responsible Mining Foundation per mail. In oktober vorig jaar bracht zijn organisatie nog een rapport uit over de duurzaamheid van de 38 grootste mijnbouwbedrijven. De bedrijven worden daarbij beoordeeld op onder meer biodiversiteit, kinderarbeid, arbeidsomstandigheden, eerlijk loon en bedrijfstransparantie. „De scores zijn over het algemeen erg laag, ongeacht welke grondstof er wordt gedolven en in welk land deze bedrijven opereren.” Glencore scoort op elk thema bovengemiddeld.

Dat er alleen in de ambachtelijke mijnbouw misstanden zouden zijn, wijst De Pasquale af. „Grootschalige mijnbouwbedrijven hebben nog een lange weg te gaan om te voldoen aan de verwachtingen van de samenleving. Om een voorbeeld te geven: de gemiddelde score bij het afschaffen van dwang- en kinderarbeid is slechts 1,5 op een schaal van 6. Slechte werkomstandigheden zijn een realiteit, en dat geldt dus niet alleen voor mijnbouw in Congo.”

Duurzaam imago

Auke Hoekstra, onderzoeker aan de TU Eindhoven, is groot pleitbezorger van de elektrische auto. Hoe kijkt hij aan tegen de misstanden in de mijnbouw? „Eerst ging de aandacht alleen uit naar wat er uit de uitlaat van de auto kwam. Vervolgens kregen we oog voor indirecte emissies, van de productie van de auto en de gebruikte elektriciteit. Nu staan we gelukkig ook stil bij de mijnbouw zelf. Dat is winst. Juist omdat de elektrische auto een duurzaam imago heeft, zijn de verwachtingen voor de duurzaamheid van batterijen ook hoger. Ik hoop dat dit ervoor zorgt dat we de negatieve effecten voor mens en natuur snel gaan verminderen.”

Volgens Hoekstra zal de markt zijn werk doen. Zo kan kobalt voor een betere prijs worden verkocht als kinderarbeid wordt uitgebannen. Ondertussen staat innovatie niet stil. Batterijen verbeteren in rap tempo. Waar een accu van Tesla vroeger 8 kilo kobalt bevatte, kan het tegenwoordig met minder. De Amerikaanse autofabrikant kondigde in september zelfs aan accu’s zonder kobalt te gaan ontwikkelen. Hoekstra wijst ook op nieuwe manieren van delven. Zoals de winning van lithium uit diepe pekelwaterlagen, die –vergeleken met de huidige manier van winnen in landen als Chili en Bolivia– een zeer lage milieu-impact met zich meebrengt.

Autodelen

Eerdergenoemd rapport ”The battery paradox” zoekt de oplossing ook in andere richtingen: carpoolen, autodelen en de productie van kleinere voertuigen. Ook Bosch van adviesbureau Copper8 zet in op minder voertuigen op de weg. „Hoe minder auto’s op de weg, hoe minder metalen we nodig hebben voor accu’s. Ik kan er met mijn pet niet bij dat we nog steeds snelwegen aan het verbreden zijn. In een dichtbevolkt land als het onze kan het anders. Kijk naar landen als Zuid-Korea, waar in steden veel minder auto’s rijden.”Bosch onderstreept dat hij niet wil dat zijn stellingname wordt misbruikt als argument tegen elektrisch vervoer. „We hebben nul-emissievoertuigen nodig om klimaatverandering tegen te gaan. Daarvoor zijn geen alternatieven. Het is én vervangend vervoer en én elektrisch vervoer.”

Onderzoeker Hoekstra houdt graag het grote plaatje in het oog als het gaat om de bijsmaak van batterijen. „Als mensen zeggen: „Het winnen van grondstoffen voor accu’s is slecht voor het milieu en gaat gepaard met kinderarbeid.” Dan zeg ik: „Absoluut waar. En dat moeten we veranderen! Maar laten we het in perspectief zetten en niet vergeten dat het gebruik van olie leidde tot oorlogen, vervuiling van leefgebieden, natuurrampen en nu zorgt voor een nog groter probleem: klimaatverandering. Dus laten we niet doen alsof elektrische auto’s meer schade aanrichten dan fossiele auto’s.”

Bij de omschakeling naar een duurzame maatschappij neemt de rol van accu’s toe. Deel 1: de grondstoffen voor accu’s. Volgende week deel 2 over nieuwe accutechnieken.