Grondvester van partijendemocratie

„Kuyper is voor mij zeker een voorbeeld, zegt SGP-Kamerlid Chris Stoffer. „Na de ommekeer in zijn leven, tijdens zijn periode als hervormd predikant in Beesd, raakte hij er diep van doordrongen dat het Nederland goed zou doen te leven volgens Gods goede geboden. De wijze waarop hij en zijn opvolgers daar later mee omgingen, daar kun je vervolgens je vraagtekens bij zetten.

Politiek voel ik mij thuis in het spoor van ds. Kersten. Bij hem en diegenen die hem zijn opgevolgd, is het besef gebleven dat een christen een roeping heeft in het besturen van ons land, maar dat hij dat moet doen vanuit het besef dat we een vreemdeling zijn op deze aarde en dat ons uitzien moet zijn naar een beter Vaderland.

Ik durf te stellen dat van Kuypers inhoudelijk program en motivatie weinig meer te vinden is bij zijn politieke en theologische nazaten. Desalniettemin kunnen we constateren dat zijn invloed er zeker nog is. Kuyper was het die aan de wieg stond van de partijendemocratie. Hij richtte de allereerste partij op. Hij was het ook die voor het eerst partijcoalities smeedde over ideologische grenzen heen.

Maar het meest zien we zijn werk nog terug in de mede door hem georganiseerde (financiële) gelijkstelling van openbaar en bijzonder onderwijs. Daardoor mogen onze kinderen naar scholen waar de Bijbel het onderwijs van onze toekomstige generatie stempelt.

Momenteel lees en bespreek ik met een vriend zijn bekende Stonelezingen. Ik kan ze eenieder aanbevelen. Het scherpt de geest. Het onderstreept de waarde van het calvinistisch gedachtengoed voor alle terreinen van het leven en het laat mijns inziens zien dat Kuyper zeker profetische gaven toegedicht kunnen worden.”

Inspiratiebron voor elke dag

„Abraham Kuyper is vanaf mijn studententijd altijd een grote inspiratiebron geweest”, zegt oud-premier en oud-CDA-leider Jan Peter Balkenende. „Ik koos destijds voor de Vrije Universiteit vanwege haar doelstelling, hield in mijn studentendispuut een verhaal over hem, werd als student lid van de Commissie Doelstelling van de VU. Kuyper inspireerde mij als theoloog, als maatschappelijk visionair en als politicus. Hij was een strateeg.

Natuurlijk las ik zijn ”Souvereiniteit in Eigen Kring”, ”Niet de Vrijheidsboom maar het Kruis”, zijn fameuze inleiding tijdens het Christelijk Sociaal Congres in 1891, nam kennis van ”Ons Program”, ”Anti-Revolutionaire Staatkunde” en ”Om de Oude Wereldzee”. Hij verenigde de ‘kleine luyden’ in de ARP en kwam voor deze groep op, hij was beginselvast en wist dat er een eigen christelijk geïnspireerde visie op staat en maatschappij moest komen die ruimte zou laten voor pluriformiteit. Daarin is hij geslaagd.

Zeker, niet alles was goed: een lastig karakter, de Lintjesaffaire, een sociaal hardvochtige premier. Maar Kuyper heeft een groot stempel gedrukt op de organisatie van de samenleving en de rol van de staat. Hij inspireerde, in binnen- en buitenland.

Fameus waren zijn Stone Lectures over het Calvinisme in Princeton, hij onderhield contacten met buitenlandse universiteiten, in Korea en Australië kent men zijn werk. Zijn boodschap van het leveren van architectonische maatschappijkritiek blijft actueel, net zoals het benadrukken van christelijke waarden.

Hij kreeg in 1908 van Hope College in Holland, Michigan, een eredoctoraat, een eer die mij in 2006 te beurt viel. Een portret van Kuyper hangt thuis in mijn werkkamer. Hij inspireert mij nog iedere dag.”

Een intelligente, betweterige oom

„Als Bonhoeffer een oudere, wijze broer is met wie ik graag lange wandelingen maak”, zegt CU-leider Gert-Jan Segers, „dan is Kuyper een intelligente, maar ook betweterige oom met wie ik graag discussieer op een familiebijeenkomst, maar die ik niet iedere dag hoef te zien. Ik ben een zoon van de bevinding. Ik ben niet heel optimistisch over mezelf, maar wel hoopvol als het om Gods genade gaat. In mijn kennismaking met Abraham de Geweldige zag ik een indrukwekkende man, die bepaald niet somber was over datgene waartoe gereformeerde mannenbroeders in staat zijn. Het leidde tot de eerste moderne, politieke partij, tot een Gereformeerde Kerk, een eigen krant en omroep. Tot een eigen Vrije Universiteit, tot het hoge ambt van het Minister-Presidentschap. Maar door het gereformeerde maakbaarheidsgeloof, kerkelijke betweterigheid en het ogenschijnlijke gebrek aan ootmoedigheid ben ik altijd op gepaste afstand van Kuyper gebleven. Ook omdat ik met eigen ogen had gezien hoe Kuypers zuil bij gebrek aan geloof implodeerde.

En toch. Zijn gedachten over geestelijke vrijheid hebben mij overtuigd om het theocratische denken waarmee ik ben opgevoed los te laten. Hij heeft mij overtuigd dat godsdienstvrijheid niet alleen voor eigen gebruik is, maar dat je die vrijheid ook anderen moet gunnen. Juist omdat God zelf ons ook die vrijheid geeft. Zijn denken over de kracht van de samenleving –soevereiniteit in eigen kring– hebben me sterk beïnvloed. En volgens mijn eigen wijze oudere broer had Kuyper ook een mystieke, vrome kant waar ik nog mee moet kennismaken. Ik wil er mijn voordeel mee doen. Maar voor een lange wandeling verkies ik toch echt broeder Dietrich.”

Hernieuwde bondgenoot in Korea

De belangstelling voor Kuyper in Korea blijft groeien, zegt prof. Hae Moo Yoo, hoogleraar dogmatiek aan het Korea Theological Seminary in Chon-Ahn. Dit najaar organiseert een Koreaans theologisch werkgezelschap een conferentie over Kuyper en zijn theologische invloed. „Kuyper wordt momenteel beschouwd als een van de vertegenwoordigers van de publieke theologie zoals die vooral beoefend wordt in Amerika. Kuypers visie op de algemene genade trekt momenteel de meeste aandacht in Korea. Deze genade schept ruimte voor Gods werk naast de verlossing en opent de weg voor een positieve waardering voor de Koreaanse inheemse cultuur en samenleving. Het onderwerp kwam aan de orde in de ”Systematic Theology” van Louis Berkhof, decennialang hét leerboek op de verschillende seminaries. In Korea ziet men eerder Kuyper als uitvinder van dit leerstuk dan Herman Bavinck.”

Dat Kuyper een oprichter van de Vrije Universiteit was en ooit premier van Nederland, maakt hem blijvend boeiend voor Koreaanse christenen, aldus prof. Yoo. „De Koreaanse kerk –presbyteriaans, methodistisch of baptistisch– beaamt het zogenoemde premillennialisme, dat de toestand der wereld voor de wederkomst van Christus met donkere kleuren schildert. Kuypers gedachtegoed vormt hier een krachtige tegenhanger van. Het enorm brede oeuvre van Kuyper, boven alles zijn confessionele werken, verdient meer ingang. Het is jammer dat Kuypers ”E Voto” over de Heidelbergse Catechismus niet veel bekendheid geniet in Korea. Nu de kerkgroei in Korea sterk afneemt en de kerk niet meer zo’n goede naam heeft in onze samenleving is het hoog tijd dat we Kuyper weer zien als bondgenoot.”

Een complexe, veelzijdige man

„Vanuit mijn achtergrond ken ik Kuyper niet van jongs af aan”, zegt prof. dr. Vinod Subramaniam. De rector van de Vrije Universiteit Amsterdam (VU) groeide op in India. Voordat hij naar Nederland kwam, werkte hij in de VS, Duitsland en het Verenigd Koninkrijk. „Inmiddels ben ik me aan de VU heel erg thuis gaan voelen. Door gesprekken daar en wat ik over Kuyper heb gelezen, ben ik meer over hem te weten gekomen. Hij was een man met een brede blik, die in zijn tijd veel heeft betekend voor de bevolkingsgroep van de gereformeerden, maar ook een visie had voor de samenleving en universiteit als geheel, waarin nog steeds waardevolle elementen zitten.”

De rector typeert de oprichter van de VU als een „complexe, veelzijdige man. De ”geweldige” werd hij geloof ik genoemd. Dat is ook de indruk die hij op me maakt. Fascinerend hoe hij al die verschillende rollen zo goed heeft kunnen combineren.”

Volgens Subramaniam wordt Kuypers ideaal van „een pluriforme en diverse samenleving” nu beoefend binnen de muren van de VU. „Dat is niet altijd makkelijk, want het kan natuurlijk ook botsen. Maar we vragen onze studenten en medewerkers niet om hun levensbeschouwing bij de voordeur achter te laten.”

Zonder Kuypers „visie en ondernemende houding” was er geen VU geweest, zegt de rector. „Waarbij we niet moeten vergeten dat de VU gesteund werd door een grotere groep mensen in de samenleving. Interessant vind ik het ook dat Kuyper, die van opleiding een theoloog was, een complete universiteit wilde, en niet alleen een predikantsopleiding. Hij dacht, vanuit zijn visie op de wetenschap en de universiteit, meteen aan alle disciplines, inclusief de natuurwetenschappen en de geneeskunde. Dat laat iets zien van zijn brede blik.”

Geloof is betrokken op de gehele wereld

Te midden van de spanningsvolle verkiezingen in Amerika, waar intense verdeeldheid en polarisatie heerst onder christenen, laat de Amerikaanse theologe dr. Jessica Joustra zich inspireren door Kuypers idee van het „principieel pluralisme”. „Amerika kent rivaliserende wereldbeschouwingen, burgers die voortdurend diepgaande meningsverschillen hebben. Kuyper biedt een christelijke visie op de politiek die polarisatie tussen groepen overstijgt en die ruimte schept voor verschillende opvattingen.”

Dr. Joustra is docent godsdienstfilosofie aan Redemeer University (Hamilton, Canda), gepromoveerd op Herman Bavinck en bezig met het redigeren van een bundel over de Stonelezingen van Kuyper in Amerika. Kuyper was een hartstochtelijk voorvechter van het calvinisme als de voor hem ware vertolking van het Evangelie, aldus Joustra. „Het calvinisme brengt een specifieke wereldbeschouwing voort, die de grondslag biedt voor een betrokken, burgerlijke en pluralistische visie op de politiek. Hij zelf zou luid verkondigen –zo staat hij bij ons bekend– dat elke inch van de kosmos geclaimd wordt door Christus.”

Kuypers overtuiging was dat alle mensen wereldbeschouwingen aanhangen en dat deze in overeenstemming moeten gebracht worden met het Evangelie. „Kuyper laat zien dat geloof radicaal is en holistisch betrokken is op elk terrein van het leven. Geloof doet ertoe en kan niet geprivatiseerd en geïndividualiseerd worden. Kuyper weerspreekt een visie op het christelijk leven dat zich enkel richt op persoonlijke vroomheid, de institutionele kerk of de zending. Hij herinnert ons aan de wereldwijde natuur van Gods Koninkrijk. God heeft deze wereld geschapen opdat wij daarin onze plaats zouden innemen overeenkomstig Zijn orde en wil.”

Bevrijder van dualisme in Japan

„Kuypers denkbeelden kunnen huidige christenen in Japan inspireren tot hernieuwde betrokkenheid op hun land”, zegt Surya Hadianto, een Indonesiër uit Japan die een proefschrift voorbereidt over ”Kuyper in Japan”, aan de Theologische Universiteit Kampen.

„Kuyper is relevant voor Japanse christenen die moeite hebben om vanuit hun geloof een verbinding te leggen met de samenleving. Dat heeft te maken met twee belangrijke perioden in onze geschiedenis: de zware vervolging van christenen in de periode van 1614 tot 1873 en de onderdrukking van de kerk in de tijd van het zogenaamde imperialisme tussen 1931 tot 1945. Kerkleiders hebben in die periode de regering gesteund om buurlanden aan te vallen.

Het gevolg was dat christenen in Japan sindsdien de neiging hebben om óf alle politieke en maatschappelijke betrokkenheid af te zweren óf hun Japanse identiteit zo te benadrukken dat ze hun geloof alleen voor het privéleven bewaren.”

Kuyper schiep met zijn onderscheiding van de kerk als organisme en als instituut een heilzaam model om uit dit dilemma te komen, aldus Hadianto. „Terwijl de institutionele kerk zich concentreert op de bediening van het Woord, verbindt de organische kerk zich met de samenleving. Christenen dienen daarom aangemoedigd te worden om eigen organisaties op te richten en zich bezig te houden met de samenleving. Veel politieke kwesties in Japan zijn verbonden met een conservatief nationalisme dat het shintoïsme bevoordeelt. Kuyper laat zien dat de staat en de kerk formeel gescheiden zijn maar dat de kerk niet uit het publieke domein geweerd kan worden. Japanse christenen hebben zo de gelegenheid om bij te dragen aan de oplossing van zaken die in onze natie spelen.”

Een al te optimistische duizendpoot

„Abraham Kuyper zie ik als een belangrijk calvinistisch leider uit onze vaderlandse geschiedenis.” Dat zegt ds. G. Clements, rector van de Theologische School van de Gereformeerde Gemeenten in Rotterdam.

„Kuyper richtte de ARP op en verzette zich tegen het vrijheidsbeginsel van de Franse Revolutie. Mede dankzij hem hebben we een eigen zuil met Bijbels schoolonderwijs. Zijn ethische politiek bevorderde een goede gezondheidszorg, onderwijs en infrastructuur in de overzeese koloniën. Dat was een geweldige steun voor het zendingswerk. Tegelijkertijd was deze duizendpoot ook een toegewijd vader voor zijn kinderen. Hij las op oudejaarsavond Psalm 90 en sloot het jaar af met gebed. Voorbeeldig.”

Bij Kuypers leer van de veronderstelde wedergeboorteleer plaatst ds. Clements veel vraagtekens. „Kuyper is te optimistisch over de gedoopte mens en zijn ”gemene gratieleer” is te optimistisch over de cultuur. Kort nadat deze neocalvinistische ideeën wortel schoten, werd dit optimisme ook gelogenstraft. In 1914 brak de Eerste Wereldoorlog uit en stonden vele gedoopte jongemannen verbitterd tegenover elkaar in de loopgraven. De hoog geroemde christelijke cultuur werd een ruïne. Prof. H. Bavinck voelde de armoede van de ”veronderstelde wedergeboorteleer” al vroeg aan en schreef in 1905: „Het is alsof wij niet meer weten wat zonde en genade, wat schuld en vergeving, wat wedergeboorte en bekering is. In theorie kennen wij ze, maar wij kennen ze niet meer in de ontzaglijke realiteit van het leven.”

In de lessen aan de theologische school in Rotterdam wordt de naam van Kuyper nog steeds genoemd: „Wij behandelen hem bij het vak kerkgeschiedenis, maar we doen dat, om het in Kuypers eigen terminologie te zeggen, in antithetische zin.”