Alsof de Wit-Russische president Aleksandr Loekasjenko de vrouwen in zijn land heeft wakker gekust. De samenleving, zo sprak hij in mei dit jaar, is niet volwassen genoeg om op een vrouw te stemmen. De last van het presidentschap zou ervoor zorgen dat ze „instort, arm ding”, zei hij badinerend. „Ik ben er absoluut van overtuigd dat een man de volgende president zal zijn.”

Uitgerekend vrouwen maken het Loekasjenko moeilijker dan ooit. De sleutelfiguren in de oppositie zijn drie vrouwen: Svetlana Tichanovskaja, Maria Kolesnikova en, wat meer op de achtergrond inmiddels, Veronika Tsepkalo. Door hen geïnspireerd gaan tienduizenden vrouwen de straat op en eisen het vertrek van Loekasjenko. Nooit eerder zag Wit-Rusland in de jaren onder 26 jaar Loekasjenko zo’n sterke rol van vrouwen in het openbaar.

Tichanovskaja, Kolesnikova en Tsepkalo namen het stokje over van drie mannen. Tichanovskaja’s man had zich kandidaat gesteld voor het presidentschap, maar belandde in de gevangenis. Ze besloot daarom zelf mee te doen aan de presidentsverkiezingen. Kolesnikova zat in het campagneteam van Viktor Babariko. Deze oud-bankier wilde een gooi doen naar het presidentschap maar zag zichzelf ook terug in de gevangenis. Tsepkalo’s echtgenoot vertrok onder druk naar het buitenland, nadat hij zich kandidaat wilde stellen voor het hoogste Wit-Russische ambt.

Kolesnikova en Tsepkalo besloten Tichanovskaja’s kandidatuur te steunen. De drie smeedden een team en verenigden de oppositie. Ze hielden gezamenlijk een campagnetoer door het land. Als popsterren trokken zij duizenden toeschouwers die hen vol vuur toejuichten. Tichanovskaja, Kolesnikova en Tsepkalo waren als personages uit een Hollywoodfilm, waarin iedereen zich wel in een van hen kon vinden. Ze maakten de verkiezingen levendig.

Winnaar

Het voor Loekasjenko ondenkbare gebeurde. Tichanovskaia versloeg hem mogelijk op 9 augustus tijdens de presidentsverkiezingen, hoewel de officiële, gemanipuleerde, uitslag Loekasjenko als winnaar uitwees. Maar bijna niemand die dat geloofde. Wit-Russen gingen de straat op. In de dagen na de die 9 augustus sloegen de veiligheidsdiensten met geweld en arrestaties de protesten neer. Vooral mannen waren het slachtoffer. Even leek het erop dat de demonstraties, zoals in het verleden, zouden doven als gevolg van het harde overheidsoptreden.

Maar toen stonden in die augustusdagen de vrouwen van Wit-Rusland massaal op. Ze kwamen spontaan naar buiten. Kleedden zich als engelen in vreedzaam wit, afstekend tegen de donkere kleding van de oproerpolitie. Droegen paraplu’s in het wit-rood-wit, de kleuren van de oppositie. Ze doorbraken ketens van agenten die opstoomden om pleinen en straten schoon te geven. Stonden als een menselijk schild om hun mannen tegenover de oproerpolitie. Ze gilden zo hard dat de oren van de agenten ervan suisden. Ze maakten handig gebruik van sociale media, waardoor hun acties de hele wereld rondgingen.

De politie stond er verbouwereerd bij. Ze hadden een tegenstander tegenover zich waarop ze zich niet hadden voorbereid. Ze hadden mannen verwacht die ze met hun wapenstokken konden slaan. Die ze meteen konden oppakken, zodra ze die zagen. Geen vrouwen die bloemen gaven, hen kusten en hen als hun zoon, broer of geliefde omhelsden en toespraken. Na die donkere zwarte dagen van arrestaties en mishandeling gaven de vrouwen licht aan de protesten.

Verdriet

Zo speelden ze in die augustusdagen een sleutelrol, vertelt Alla Levkovets via WhatsApp vanuit Minsk. Ze is verbonden aan het Centrum voor Strategische en Buitenlandse Beleidsstudies in de Wit-Russische hoofdstad. „Hun optreden werkte de-escalerend. Het politiegeweld luwde.”

Veel van deze vrouwen zijn zelf moeder, geeft Levkovets als reden op voor hun acties. „Ze kwamen op voor de jongeren, de kinderen die in de gevangenis zaten. Ze zagen zich als beschermers en gaven hiermee een stem aan hun verdriet. Hun boosheid kwam ook voort uit de badinerende uitspraken van Loekasjenko. De Wit-Russische vrouwen eisen een andere benadering tegenover hen.” Er was een grens bereikt.

Ze hebben Loekasjenko verrast, denkt Levkovets. Juist hij gelooft in de kracht van de man als leider. In zijn ogen vormt Wit-Rusland een patriarchale samenleving. Hijzelf gaf zichzelf de bijnaam batka, vadertje, dat voor zijn landgenoten zorgt. Vrouwen moeten naar zijn mening kinderen baren en knap zijn. Meer niet.

Hij is een Sovjetpoliticus, vertelt Levkovets, en nog altijd niet veranderd. „In de Sovjet-Unie draaiden vrouwen volop mee in de samenleving. Maar in de politieke top kwam je geen vrouw tegen, alleen maar mannen. Daarbij komt Loekasjenko van het platteland. Daar staat de man aan het hoofd van de familie.”

Dat vrouwen hem in het nauw brengen, raakt zijn trots, vermoedt Levkovets. „Hij dacht dat hij als man sterk stond. Hetzelfde geldt voor de kandidatuur van Tichanovskaja. Hij meende niet bang voor haar hoeven te zijn. Ze is slechts een huisvrouw. Die moest geen bedreiging vormen.”

Eigenlijk, zegt Dasja Slabtsjanka (36) aan de telefoon, spelen vrouwen altijd een sterk rol in de Wit-Russische maatschappij. Dit komt voort uit de donkere pagina’s in het verleden. „Na de Tweede Wereldoorlog toen de mannen gewond en getraumatiseerd terugkwamen, deden vrouwen het werk. Net als na de val van de Sovjet-Unie toen mannen hun banen kwijtraakten en zich verloren aan de drank. Opnieuw stonden de vrouwen op en hadden ze vijf baantjes. Als je naar bedrijven kijkt, is de man de manager, maar de vrouw voert het werk uit. We hebben een instinct om mannen te beschermen.”

De verlamde houding van de agenten valt terug te voeren op de Wit-Russische man-vrouwverhouding. Vrouwen maken van hun zwakte hun kracht. Vrouwen stellen zich bewust zwak, onschuldig op. „Je bent geen man als je een vrouw slaat”, weet Slabtsjanka.

Ze spreekt uit eigen ervaring, vertelt ze. In 2006 ging ze met haar broer van nog geen 18 jaar in Minsk de straat op om te protesteren. Toen agenten hem sloegen, sprong ze tussenbeide. De politiemannen hielden op te slaan, niet wetend hoe ze met deze situatie om moesten gaan. Slabtsjanka woont in Amsterdam, nadat haar vriend werd verbannen van de universiteit en in Nederland ging studeren.

De vrouwen, zegt Levkovets, wisten dat Loekasjenko hen niet hard zou aanpakken. „Zulke beelden, verspreid over de wereld, zouden zijn reputatie geen goed doen.”

En ze weten van geen ophouden. Ondanks dat Tichanovskaja en Tsepkalo gedwongen naar het buitenland uitweken en Kolesnikova in de gevangenis zit. Iedere zaterdag demonstreren vrouwen in de hoofdstad Minsk en daarbuiten.

Ze inspireren anderen ook in het verzet te gaan tegen Loekasjenko ondanks de repressie. Als zij geen angst hebben, dan hoeven wij dat ook niet te hebben. Fabrieksarbeiders legden hun werk neer. Studenten protesteren. Artsen gingen de straat op met foto’s van patiënten die waren mishandeld door de politie. Maar, nuanceert Levkovets de invloed van vrouwen, ook anderen, zoals mensen uit de it-sector, spelen een belangrijke rol.

Prostitutie

Inmiddels heeft de overheid het antwoord gevonden op het vrouwenverzet. Ze worden net als mannen opgepakt. De overheid zet vrouwelijke agenten in. De regering typeert de protesterende vrouwen als personen met een slechte moraal, die aan de drugs zitten en prostitutie bedrijven. Loekasjenko laat zich omringen door vrouwen die hem prijzen dat hij voor stabiliteit zorgt. Echte vrouwen, zo luidt het verhaal, staan aan de kant van Loekasjenko.

Beschouw de protesten door vrouwen niet als een uiting van puur feminisme, zeggen Slabtsjanka en Levkovets. Vrouwen uit de gehele samenleving doen mee. Hun doel is vooral om Loekasjenko weg te krijgen. Wel strijden ze voor gelijke rechten. Ze vechten voor hun mannen, voor hun eigen waardigheid en voor hun land. Ze nemen het lot in eigen hand. Ze rekenen af met de man-vrouw verhouding onder Loekasjenko en met het beeld dat hij heeft neergezet van Wit-Rusland.

„In 26 jaar Loekasjenko is de maatschappij veranderd”, zegt Levkovets. „Moderner en Europeser. Nieuwe generaties staan op. Je moet dit zien als een botsing van waarden.”

Svetlana Tichanovskaja

Met mondkapje op zat ze afgelopen week tegenover de Franse president Emmanuel Macron. Vorige maand sprak ze in Brussel met Europese politici. In een interview met een Russische nieuwssite gaf ze aan dat ze enkele basisprincipes van de diplomatie onder de knie heeft.

Het is snel gegaan met de 38-jarige Svetlana Tichanovskaja. Ze stond begin dit jaar nog in de schaduw van haar man, Sergej Tichanovski. Een populaire blogger die wilde meedoen aan de presidentsverkiezingen, maar in de gevangenis belandde. In naam van de liefde, sprak ze, deed ze daarom een gooi naar het presidentschap op 9 augustus.

De eerste stappen op het politieke podium waren schuchter, maar ze groeide uit tot Aleksandr Loekasjenko’s grootste tegenstander.

Tichanovskaja week na de verkiezingen gedwongen uit naar buurland Litouwen, waar ze haar strijd tegen Loekasjenko voortzet. Waarschijnlijk hadden de veiligheidsdiensten haar onder druk gezet.

Als presidentskandidaat heeft ze opgeroepen tot eerlijke verkiezingen en vrijlating van politieke gevangenen. Een boodschap die aansloeg.

Ze ziet zichzelf na het Loekasjenko-tijdperk als overdrachtspresident die nieuwe verkiezingen uitroept. Daarna wil ze het liefst weer terug naar haar „kinderen, man en koteletten.”

Maria Kolesnikova

Ze had al een heldenstatus, maar vergrootte die door haar paspoort te verscheuren. De Wit-Russische autoriteiten wilden Maria Kolesnikova het land uitzetten. Eenmaal bij de Oekraïense grens besloot ze tot haar daad. Nu zit de musicus gevangen in Wit-Rusland.

Na het vertrek van Tichanovskaja naar Litouwen en van Tsepkalo naar het buitenland bleef Kolesnikova (38) als enige van de drie vrouwen achter in Wit-Rusland.

Ze riep op tot vreedzame protesten.

Kolesnikova voerde campagne voor Viktor Babariko, de oud-bankier. Zijn gooi naar het presidentschap mislukte, omdat hij werd beschuldigd van verduistering en fraude. Vervolgens belandde hij in de gevangenis.

Kolesnikova maakt deel uit van de Coördinerende Raad, die een democratische overgang in Wit-Rusland moet vormgeven.

Ze wordt beschuldigd van ondermijning van de nationale veiligheid en wacht bij veroordeling een celstraf van vijf jaar.

Svetlana Aleksijevitsj

Voor de zekerheid liet Svetlana Aleksijevitsj zich in haar woning omringen door westerse diplomaten. Die moesten haar beschermen nadat ze zich bedreigd voelde. Deze week vertrok ze naar Duitsland.

De 72-jarige Aleksijevitsj behoort tot het morele geweten van Wit-Rusland. Ze won in 2015 de Nobelprijs voor de literatuur en schreef onder meer de boeken ”Het einde van de Rode mens” over de burgers van de Sovjet-Unie het uiteenvallen van het communistische rijk hebben ervaren en ”Zinkjongens” over Afghanistan. In haar werk uit ze felle kritiek op de Sovjet-Unie.

Dat valt slecht bij Loekasjenko die het Sovjetsysteem in zijn land volhoudt. Aleksijevitsj moest al eens bij de politie komen voor verhoor over de oppositie. Het is de vraag of ze ooit terugkeert uit Duitsland. Met haar vertrek verliest de oppositie een belangrijk kopstuk.

Nina Baginskaja

Ondanks haar 73 jaar gaat Nina Baginskaja voorop in de strijd en schuwt ze de confrontatie met de politie niet. Het leverde haar al enkele arrestaties op.

Ze heeft een lang verleden van deelname aan demonstraties tegen de overheid.

Je kunt haar makkelijk herkennen. Ze is klein van stuk, heeft kort grijs haar en loopt altijd rond met een wit-rood-witte vlag, de kleuren van de oppositie. Als de politie haar haar vlag afneemt, maakt Baginskaja telkens een nieuwe.

Ze vormt een inspiratiebron voor andere vrouwen. Die net als Baginskaja de staat op blijven gaan.