Johannes Wardenier heeft grootse plannen: zijn motor moet de verbrandingsmotoren vervangen. En om dat te realiseren zijn er grootschalige productiefaciliteiten nodig. Met Wardeniers plannen kan Wolvega het kloppend hart van de auto-industrie worden. De inwoners van het Friese stadje voelen zich dan ook de koning te rijk. Het economische tij zit immers niet mee en Wardenier belooft gouden bergen. Zelfs als ze maar een paar graantjes meepikken, zitten ze op rozen!

Zo ontstaat er in Wolvega binnen enkele dagen goudkoorts. Winkeliers zien hun omzet al stijgen, hoteliers dromen van een gestage stroom aan klanten en financiers staan klaar om te investeren in een industriestad in wording. Intussen is het een ongekende drukte in het stadje: overal rijden auto’s met hoogwaardigheidsbekleders en industriebaronnen, op zoek naar mogelijkheden om de wereldschokkende ontdekking van de jonge uitvinder met eigen ogen te aanschouwen. Zo ver komt het echter niet: de presentatie van het schaalmodel wordt steeds uitgesteld. En áls de motor al mag worden bekeken, staat hij gewoon stil.

Na een week volgt de deceptie. Wardenier verdwijnt van de ene dag op de andere in een ‘gesticht’ in Groningen. De plannen om van Wolvega het Eindhoven van het noorden te maken, storten als een kaartenhuis in elkaar. Wat rest, is een onbevredigend gevoel. En verdeeldheid: de een houdt het erop dat Wardenier een geniale fantast is, de ander noemt hem een fantastisch genie.

Kinderschoenen

De teleurstelling ten spijt is Wardenier met zijn idee voor een heteluchtmotor zijn tijd ver vooruit. Begin jaren 30 staat de ontwikkeling van motoren in technisch opzicht nog in de kinderschoenen. Auto’s hebben een vermogen van hooguit 30 pk dat wordt gegenereerd door interne verbranding van brandstoffen. Die brandstoffen kosten geld.

De bronnen zijn bovendien niet onuitputtelijk. Natuurlijk zijn de motoren ook niet milieuvriendelijk, maar dat is nog nauwelijks een probleem. Wél wordt de motor in vakbladen gezien als dé oplossing voor de crisis. Vooral het concept van de perpetuum mobile prikkelt: zo’n systeem dat zichzelf in beweging blijft houden en mogelijk zelfs uit niets energie kan opwekken. Dat moet een oplossing bieden voor tal van energieproblemen.

Ook Wardenier denkt in die richting. Hij zint op een motor die gebruikmaakt van gecomprimeerde lucht en tegendruk. Eerst moet er een grote hoeveelheid lucht in een buis worden samengeperst, waarna die samengeperste lucht naar de motor wordt geperst. Daar zet een excentrische schijf een draaiende beweging in gang.

Als de lucht de cilinders is gepasseerd, wordt hij naar een luchtledige kamer gevoerd en vervolgens door een zijdelingse drukcompressor weer naar het reservoir geleid. Zo ontstaat er voortdurende luchtcirculatie die de motor in beweging houdt.

De beloftevolle naam ten spijt is de motor niet helemaal brandstofloos. Om de lucht samen te persen, is namelijk nog een aparte motor nodig. Er blijft daardoor wel er wat brandstof nodig om de revolutie te ontketenen.

Hobbels

Wardenier mag dan overtuigd zijn van zijn einddoel, de weg erheen kent de nodige hobbels. Zo verandert hij een paar keer van gedachten over de exacte techniek die nodig is om de heteluchtmotor te realiseren. Het leidt tot verwarring onder geïnteresseerden. Deskundigen wijzen bovendien meermaals op denk- en rekenfouten in zijn werk. Een oplossing voor alle oude en nieuwe vraagstukken zal er niet komen. Na de onverwachte opname in een psychiatrische inrichting en het ontslag kort erna zal Wardenier de motor lange tijd links laten liggen.

De drive om een motor uit te vinden waarvoor geen brandstof nodig is, laat Wardenier echter nooit kwijt. Twintig jaar na het debacle in Wolvega onderneemt de wat zonderlinge man namelijk nieuwe pogingen om een heteluchtmotor te ontwikkelen. Ook die zal er niet komen.

Op 47-jarige leeftijd sterft de uitvinder plotseling. Hoewel zijn lichaam volgens de annalen in Steenwijkerwold wordt begraven, blijkt uit later onderzoek dat Wardeniers lichaam daar nooit ter aarde is besteld.

Mysterie

Zo blijven Wardeniers graf en zijn ”brandstoflooze motor” enkele van de grootste mysteries van Nederland in de twintigste eeuw. Ruim 85 jaar na dato zijn nog steeds veel vragen onbeantwoord. Werkte Wardeniers motor écht op lucht? Waarom werd de inventieve jongen plotseling opgenomen op een psychiatrische afdeling – maar ook even snel weer ontslagen? Hoe kon de wat zonderlinge uitvinder de rest van zijn leven in goede welstand doorbrengen, zonder nog echt te werken? En welke rol speelt Philips in het hele verhaal?

Pogingen om antwoord op de vragen te krijgen, leveren niets op. Ooggetuigen zijn er niet meer. Direct betrokkenen hullen zich in stilzwijgen. Of de waarheid ooit boven water komt, is dus maar zeer de vraag. Had Wardeniers experiment een kans gekregen, dan had de auto-industrie vast in de jaren 30 al een nieuwe koers ingeslagen – en had het milieuvraagstuk er anno 2020 waarschijnlijk heel anders uitgezien.

Brandstofloze motor blijft intrigeren

Hoe revolutionair Wardeniers idee van een brandstofloze motor ook is, de jonge denker is zeker niet de enige die zich in zijn tijd bezighoudt met het idee. Al in de negentiende eeuw bedenkt de Schotse predikant Robert Stirling een motor waarin lucht door een ‘verplaatser’ bijna zonder arbeid heen-en-weer wordt geschoven tussen een hete en een koude ruimte.

In de hete ruimte zet de lucht uit, in de koude ruimte krimpt hij. Daardoor kan de lucht een beweging in gang zetten, waardoor machines kunnen worden aangedreven. De stirlingmotor heeft een hoog rendement en zal in later jaren steeds verder worden geoptimaliseerd.

Ook Philips bouwt voort op het idee van Stirling. Dat verklaart de betrokkenheid van het bedrijf op Wardenier. Het voedt speculaties dat het merk de jonge uitvinder buiten spel heeft willen zetten.

Onder druk van milieudoelstellingen en geholpen door de vooruitgang zoeken bedrijven nu naar oplossingen om de milieubelasting van auto’s te reduceren. De heteluchtmotor wordt vaak terzijde geschoven omdat hij een te lage verhouding tussen vermogen en gewicht, te hoge kosten en een te lange starttijd zou hebben. Bovendien zijn de warmtewisselaars complex en duur.

De NASA testte wel auto’s die uitsluitend op stirlingmotoren werkte. Ford Motor Company bouwde bovendien motoren van Philips in. Ondanks relatief positieve resultaten in de jaren 70 van de vorige eeuw zetten bedrijven liever hun geld op andere technologieën die goedkoper zijn en meer rendement of toekomst bieden.

Raadselachtige rol van Philips

Sinds Wardenier in een Groningse inrichting werd opgenomen, is de naam Philips onlosmakelijk met het lot van de jonge uitvinder verbonden. Of Philips daadwerkelijk een rol speelde bij het onschadelijk maken van Wardenier, en welke rol dat dan was, is altijd duister gebleven.

De bemoeienissen om Wardenier uit Duits gevangenschap te bevrijden en de welstand van de werkloze Wardenier –naar eigen zeggen bekostigd door Philips– voedden echter de speculaties dat het merk een speciale interesse in de uitvinder had. Die interesse zou op zich niet bijzonder zijn: Philips experimenteerde in de jaren 30 van de vorige eeuw ook al geruime tijd met een eigen variant op de stirlingmotor en had dus een zakelijk motief.

Vorig jaar nog voedde een voormalig Philipsingenieur George Neelen (88) op RTV-Oost de geruchten over een octrooi van Wardenier, dat door Philips zou zijn opgekocht om de ”brandstoflooze motor” van de markt te laten verdwijnen. Een archivaris van Philips laat echter weten „geen aanknopingspunten voor het verhaal van de heer Wardenier” te hebben.