„Een beelddiscussie leidt af van het Woord”

In de hersteld hervormde gemeente te Lunteren worden sinds het begin van de coronacrisis de kerkdiensten op zondag en de bezinningsmomenten doordeweeks met beeld live uitgezonden. Dat gebeurt via YouTube of de website van de gemeente. Zowel de kerkdiensten als de bezinningsmomenten zijn voor iedereen vrij toegankelijk.

Ds. J. A. Kloosterman, predikant van de gemeente: „Het is een aangrijpende crisis die wij doormaken. Het is in meerder opzicht niet alleen voor de wereldwijde bevolking een wake-upcall, maar in het bijzonder ook voor de kerk. Het is nu een groot gevaar dat wij middelen op zichzelf gaan beoordelen, in plaats van dat we onder ogen zien in hoeverre zoiets als een beelduitzending de inhoudelijke boodschap kan dienen, ook in de verspreiding daarvan. Afgezien van privacygevoelige zaken heb ik geen enkele moeite met beeld. Integendeel. Het kan mensen helpen de dienst te volgen en het Woord te horen. Het helpt ouderen die op hun oude dag te maken hebben met verminderde vermogens. Het helpt mensen die eenzaam zijn, en het helpt nu ook gezinnen met kleine kinderen die thuis de dienst volgen. Bovendien is het voor mensen die niets, of niets meer, met de kerk hebben een zeer laagdrempelige manier om eens binnen de kerk te kijken en daar de woorden van het eeuwige leven te horen.

Het is de Geest, Die door het Woord harten doorsteekt en leert om in eenvoudigheid van hart te leven. Wie zou er niet naar verlangen dat zondaren geraakt worden door het zwaard van het Woord en met verwonde harten leren schuilen in het volbrachte werk van Christus? Laat dát ons gebed zijn, in verootmoediging over wie wij zijn en wie we zijn geweest.

Misschien is het een teken van een geraakt hart over wat er gaande is, als wij ons als kerken meer richten op wat geestelijk wezenlijk is voor Gods eer. Dat is beter dan het voeden van allerlei discussies over bijzaken, zoals het al dan niet gebruikmaken van beeld. Een beelddiscussie leidt af van het Woord. In zo’n discussie gaat het uiteindelijk om het beeld, terwijl het daar niet over moet gaan. Het moet gaan over Jezus, Die Zijn Geest heeft uitgestort in een wereld getekend door het isolement van de zonde.”

In de hersteld hervormde gemeente van Lunteren is het uitzenden via beeld geen onderwerp van discussie. Ds. Kloosterman: „De gemeenteleden vinden het fijn dat op deze wijze toch nog iets van verbondenheid ervaren kan worden, al is het verlangen om samen naar de kerk te gaan om te luisteren, te zingen en te bidden groot. Dat verlangen leeft breed, zowel onder ouderen als jongere gezinnen.”

„We gaan voor zo goed mogelijk surrogaat”

Vanaf de eerste zondag dat de gemeente niet meer samen kon komen, zendt de christelijke gereformeerde kerk van Heerde de kerkdienst met beeld uit. De kerkdiensten zijn via YouTube live te volgen. Deze diensten blijven online staan, maar worden na een aantal dagen ingekort, zodat alleen de Schriftlezing en de preek te zien blijven. Naast het uitzenden met beeld zendt de kerkenraad ook zonder beeld uit via kerkdienstgemist.nl en de kerktelefoon.

Ds. H. M. Mulder, predikant van de gemeente, geeft aan dat reguliere diensten voor iedereen toegankelijk zijn. „Voor rouwsamenkomsten geldt dat deze in de regel alleen live voor iedereen toegankelijk zijn. Na afloop wordt de opname verborgen, zodat alleen de mensen die beschikken over een link de samenkomst terug kunnen kijken. Vooraf wordt met de familie gesproken over het gebruik van de camera en wat er in beeld komt.”

Ds. Mulder zegt dat zijn mening over het uitzenden met beeld in deze crisistijd niet veel veranderd is. „Juist in deze situatie vind ik het verstandig om het beeld, dat normaal gesproken in de kerk te zien is, nu te laten zien in de huiskamers. Het vraagt van de prediker wel dat hij zich richt tot de camera.”

De technische kwaliteit van de uitzending is wel van belang, zegt ds. Mulder. „Een blokkerig beeld, of het niet gelijk lopen van beeld en geluid, bevordert het volgen van de dienst niet. En natuurlijk moet je voorzichtig zijn met het in beeld brengen van mensen en het doen van voorbeden, maar die zorgvuldigheid was door de AVG al op scherp gezet.”

De kerkenraad van de christelijke gereformeerde kerk te Heerde heeft vooral via de mail de gemeente van de genomen besluiten op de hoogte gebracht. „Op deze manier blijven we de gemeente op de hoogte stellen van nieuwe ontwikkelingen. We gebruiken nu bijvoorbeeld de camera van een gemeentelid, maar binnenkort zal er een professionelere camera in gebruik genomen worden.”

Het uitzenden met beeld wordt in de Heerder gemeente positief gewaardeerd, zegt ds. Mulder. „Dat blijkt uit reacties uit de gemeente, zowel in woorden als in de financiën. Er moesten allerlei middelen aangeschaft worden om deze manier van uitzenden mogelijk te maken. Verschillende gemeenteleden hebben voor dat doel spontaan geld overgemaakt. Het blijft surrogaat om de samenkomsten op deze manier vorm te geven, maar dan gaan we voor zo goed mogelijk surrogaat. Om het thuis meebeleven van de diensten te bevorderen, stuur ik elke vrijdag de liturgie inclusief vragen voor bij de preek en een verwerkingsopdracht die bij de preek past.”

„Het zien van de voorganger geeft toch meerwaarde”

De gereformeerde gemeente te Capelle aan den IJssel-West zendt de diensten uit met beeld en geluid. De diensten zijn te volgen via kerkdienstgemist.nl. Ook kunnen mensen met een scanner, binnen een straal van vijf kilometer, de diensten via de ether volgen.

De zondagse diensten zijn besloten voor de eigen gemeente, zegt diaken A. J. Bax. „Weekdiensten zijn voor iedereen opengesteld. Maar voor de zondagse diensten vinden we het belangrijk dat mensen betrokken zijn bij de eigen gemeente. Daarom faciliteren we het live meeluisteren voor niet-leden op zondag niet. Wel zijn opnames van alle diensten via de website van de gemeente terug te luisteren of te downloaden.”

Beelduitzendingen waren in de gemeente niet eerder in beeld. Bax: „Wel maakten we gebruik van kerktelefonie via de ether en internet. Toen de gemeente op zondag niet meer bijeen kon komen, ontstond als vanzelf de vraag naar uitzendingen met beeld. De kerkenraad vergaderde al via MicrosoftTeams. Tijdens zo’n digitale ontmoeting stelden we vast dat beelduitzending geen principiële kwestie is. We maakten immers al gebruik van internet. Op deze manier hebben we het ook naar de gemeente toe gecommuniceerd. Omdat het er niet naar uitzag dat we binnen afzienbare tijd weer zouden kunnen samenkomen, besloten we naast audio tijdelijk ook via beeld uit te zenden.”

De gereformeerde gemeente te Capelle aan den IJssel-West is vacant. De eerste dienst die ook via beeld te volgen was, was een doordeweekse dienst, op dinsdag 21 april. „De predikant die voorging mocht gemakkelijk preken. Gods knechten preken voor lege kerken, maar wat een voorrecht als we mogen merken dat de Heere Zijn knechten wil bedienen en dat er thuis afnemers zijn.”

Over de ‘opkomst’ van doordeweekse diensten heeft de kerkenraad niet te klagen. „We hebben een dienst gehad waarin een student van de Theologische School voor drie gemeenten voorging in een bidstond vanwege de nood der tijden. Als we het aantal luisteraars zouden omrekenen naar drie gewone diensten, zou de kerk driemaal vol hebben gezeten.”

De gemeente heeft de uitzendingen via beeld positief ontvangen, zegt Bax. „Aanvankelijk hoorden we wat sceptische geluiden, maar vrijwel iedereen is tevreden, vooral de ouderen. Het zien van de voorganger geeft toch een stuk meerwaarde. Daardoor heb je thuis meer het gevoel aanwezig te zijn. De beeldbeleving is wel sterker bij een dienst met een predikant dan bij een leesdienst, want bij een leesdienst sturen we vooraf aan de gemeenteleden de preek toe. De mensen lezen dan dus mee.”

Keuze voor alleen geluid veelal om principiële redenen

De coronacrisis heeft voor grote veranderingen gezorgd in de manier waarop gemeenten hun diensten uitzenden, blijkt uit onderzoek van het Reformatorisch Dagblad onder ruim 8300 lezers en 373 kerkenraden. De meest voorkomende verandering maakt in de reacties op het onderzoek ook het meeste los: de overstap van geluids- naar beelduitzendingen. Deze verandering vond plaats in de gemeenten van de helft (48 procent) van de respondenten; in totaal heeft ruim 60 procent van de lezers een beelduitzending in de eigen gemeente. De keuze hiervoor verschilt per kerkverband (zie grafiek 1).

Acceptatie

Ongeveer een op de drie personen geeft aan dat zij door de crisis anders zijn gaan denken over online-uitzendingen van hun gemeente. In de toelichtingen op deze vraag komt het woord ”beeld” het vaakst voor. In veel gevallen betreft de veranderde opvatting een acceptatie van beeldgebruik, terwijl daar voorheen bezwaren tegen bestonden.

De lezers is gevraagd naar tevredenheid met de manier van uitzending in hun gemeente. Over het algemeen ligt deze onder alle respondenten hoog: wel is er een significant verschil zichtbaar in tevredenheid tussen lezers met beelduitzendingen in de gemeente of met geluidsuitzendingen (zie grafiek 2).

Overwegingen

Kerkenraden die niet voor beelduitzendingen hebben gekozen, is gevraagd naar hun overwegingen bij dit besluit. Van de 116 kerkenraden die hierop reageerden, laten 52 weten dat beeldgebruik helemaal niet is overwogen. De mogelijkheid is door 46 kerkenraden wel overwogen, maar er werd van afgezien om niet-praktische redenen, zoals principiële bezwaren die leven tegen beeldgebruik. In 11 gemeenten is er van afgezien om praktische redenen, zoals de (financiële) investering die een beeldverbinding vraagt. Vijf kerkenraden gaven aan dat beeld binnenkort alsnog wordt ingevoerd. Een aantal kerkenraden geeft aan dat de beslissing niet eenvoudig was, bijvoorbeeld omdat jongeren wel om beelduitzendingen vroegen.

Wereldgelijkvormigheid

Hoewel een derde van de gemeenten van respondenten alleen geluidsuitzendingen gebruikt, bleek het voor dit artikel niet eenvoudig om een kerkenraad te vinden die de bezwaren tegen beeld uiteen wilde zetten. In de enquête onder kerkenraden komen deze wel naar voren. De belangrijkste bezwaren zijn: beelduitzendingen bevorderen het gebruik van sociale media op zondag; ze leiden ertoe dat mensen straks makkelijker kiezen om thuis te blijven; een deel van de gemeente of kerkenraad heeft er moeite mee. Een hersteld hervormde ambtsdrager verwoordde als volgt de bezwaren die ook bij een aantal andere kerkenraden klonken: „De Heere werkt door Woord en Geest, daar is het beeld niet voor nodig. Ondanks beeld is er geen interactie tussen predikant en luisteraars, vanuit de predikant gezien. We willen ervoor waken om wereldgelijkvormigheid in huis te halen. YouTube is altijd afgewezen als middel, het is consequent om dat dan ook nu te doen. En het beeld zal weinig toevoegen, wellicht even, maar na verloop van tijd is ook de aandacht daarvoor weg.”

Kerk op afstand

De kerkredactie van het Reformatorisch Dagblad presenteert in een serie artikelen de resultaten van een onderzoek naar kerk-zijn in coronatijd. Dit is het laatste deel.