Aan het eind van het gesprek herhaalt orgelbouwer Bernhardt Edskes het nog een keer met nadruk: „Het gaat hier om een authentische reconstructie.” Even daarvoor heeft hij uiteengezet dat er vaak barokorgels worden gebouwd die dat label volgens hem helemaal niet mogen dragen. „Alsof je in de stijl van Rembrandt schildert, maar dan met plastic verf. Dat mag je doen. Maar het heeft met Rembrandt helemaal niets van doen.”

Zelf werkt de 77-jarige orgelbouwer, die in Zwitserland woont, naar eigen zeggen al z’n hele leven in de geest van Arp Schnitger (1648-1719), die hij „de Stradivarius onder de orgelbouwers” noemt. Edskes restaureerde instrumenten van deze bouwer, zoals die in Uithuizen en Nieuw-Scheemda. Ook maakte hij spraakmakende reconstructies van Schnitgerorgels, bijvoorbeeld in de Waisenhauskirche in Basel. Maar ook bij nieuwe instrumenten die hij bouwde, zoals in de gereformeerde gemeenten van Aagtekerke en Dordrecht, werkte hij naar eigen zeggen vanuit de principes van zijn 17e-eeuwse voorbeeld.

Alleen als je helemaal in de huid van zo’n orgelbouwer bent gekropen en je hele leven op deze manier werkt, kun je een echte reconstructie maken, stelt Edskes. „Denk aan het vroegere gilde. De hoogste top van de opleiding was als de knecht een meesterwerk kon maken: het meesterstuk. In feite een kopie van wat de meester zelf deed. Dan mocht hij zich meesterknecht noemen.”

Zo ziet hij zichzelf als een leerling van de 17e-eeuwse orgelbouwer. „Dit nieuwe instrument is helemaal Schnitger. De werkwijze, de constructie, de gebruikte materialen, de klank: tot in het kleinste detail. Een symbiose met Schnitger.”

Klankgeving

Edskes is deze dinsdagavond in de lutherse kerk aan de Haddingestraat in Groningen nog bezig met het intoneren van de laatste registers. „De Trompet 8’ van het hoofdwerk heb ik net gehad: vijftig pijpen. Nu het laatste register nog: de Cornet 2’ van het pedaal. Dat zijn 26 tonen. In totaal telt het orgel zo’n 1700 pijpen. Maar ik spreek liever niet in aantallen. Iedere pijp is een instrument op zich.”

Intoneren doet de orgelbouwer altijd in de kerk. „Dat is de enige juiste wijze. Het gaat om de klankgeving van het instrument. Dat kan alleen in de ruimte, op de akoestiek. Zo deden de oude meesters het ook.”

Edskes wijst rond in het interieur. „Hier ging Arp Schnitger, die uit Hamburg kwam, naar de kerk. Hij verbleef geruime tijd in Groningen, omdat hij in de stad negen orgels bouwde. Hier was een lutherse liturgie zoals hij die vanuit Duitsland kende.”

Geschenk

In 1699 bouwde Schnitger in de lutherse kerk een orgel met een hoofdwerk en een borstwerk. Een geschenk voor ‘zijn’ lutherse gemeente. In 1717 kreeg het instrument een zelfstandig pedaal. Dat was naar het plan van Schnitger, maar het werd uitgevoerd door diens meesterknechten Jannes Radeker en Rudolf Garrels.

Aan het eind van de 19e eeuw moest het Schnitgerorgel, dat intussen was uitgebreid met een rugwerk, het veld ruimen. Petrus van Oeckelen brak het af en bouwde op de westelijke galerij een nieuw instrument. Dit tweeklaviers orgel met vrij pedaal staat er nog steeds.

De reconstructie van het Schnitgerorgel is nu aan de overkant, op de oostelijke galerij, verrezen. Edskes wijst naar de massief eikenhouten kast. „Het snijwerk is helemaal in de stijl van Jan de Rijk. Die heeft destijds ook de preekstoel versierd.”

Helemaal hetzelfde als het orgel van destijds is de reconstructie overigens niet. Dat kan ook niet, omdat er geen foto is overgeleverd van het oorspronkelijke instrument. Er is voor gekozen een kopie te maken naar het orgel van Schnitger op het Duitse Waddeneiland Pellworm dat voldoet aan het bronnenonderzoek in de lutherse kerk in Groningen. Kortom, een echte Schnitger, die zo dicht mogelijk in de buurt komt.

Appendix

Een bijzonderheid is dat er in de loop van het bouwproces een 25e register is toegevoegd: een Prestant 4’ op het borstwerk. Edskes: „Een geschenk van mijn broer Cor, die twee jaar geleden is overleden.” Organist en orgeldeskundige Cor Edskes heeft veel gedaan voor het onderzoek naar de bouwwijze van Schnitger, zegt broer Bernhardt. „Dit register is een herinnering aan hem.”

Anders dan destijds is ook het losse continuoklavier dat bij de balustrade staat. Daarmee is het orgel van een afstand te bespelen, wat handig is als er op de galerij rond het nieuwe orgel gemusiceerd wordt. „Een appendix”, noemt Edskes het. „Je kunt het zo loskoppelen.” Volgens hem had Bach in de Thomaskirche in Leipzig ook zo’n constructie.

Helemaal boven op de orgelkast staat nog een verrassing: drie beeldjes van musicerende engelen. Twee ervan zijn zeer waarschijnlijk afkomstig van het originele Schnitgerorgel. Toen Van Oeckelen het instrument in 1896 afbrak, heeft hij de beeldjes hoogstwaarschijnlijk even later een nieuwe bestemming gegeven op het orgel dat hij nieuw bouwde voor de hervormde kerk in het Friese Appelscha.

Nog niet zo lang geleden ging de kerk in Appelscha dicht. Het orgel werd onlangs afgebroken. En daarmee kwamen de beeldjes weer vrij. „De vliegende engelen zijn weer terug”, lacht Edskes. „Een geschenk dat ze juist op dit moment beschikbaar kwamen. Bovendien zijn ze kunsthistorisch gezien uniek.”

Tot leven

Initiatiefnemer van het hele project is Tymen Jan Bronda (40). Hij is sinds 2000 cantor-organist van de lutherse gemeente in Groningen, die zo’n 200 zielen telt. In 2006 richtte Bronda het Luthers Bach Ensemble op, waarmee hij binnen de lutherse liturgie cantates uitvoert.

Daarvoor gebruikt hij altijd een kistorgel. Steeds vaker stellen onderzoekers echter dat cantates in de tijd van Bach met een groot kerkorgel werden uitgevoerd. Dat zou Bronda ook wel willen. Maar het instrument van Van Oeckelen in de kerk is daarvoor niet geschikt.

Toen ontstond het idee om een tweede orgel te laten bouwen. Aanvankelijk werd gedacht aan een klein koororgel. Maar al gauw rees het plan om het orgel van Schnitger naar de situatie van 1717 te reconstrueren. „We vieren 500 jaar Reformatie. Het is tegelijk precies 300 jaar geleden dat het Schnitgerorgel werd uitgebreid met een pedaal. Wat is er mooier dan om juist nu dat instrument weer tot leven te laten komen?”

Megaklus

Het was wel een megaklus. „Ik heb het gevoel dat ik in vijf jaar tijd tien jaar ouder ben geworden”, zegt Bronda. Er moest een plan komen. Een stichting werd opgericht. Uit de drie orgelbouwers die een offerte maakten, moest er één gekozen worden. En vooral: door middel van een wervingsplan moest de 565.000 euro die het project kost bij elkaar gebracht worden.

Dat laatste is voor een deel gelukt. De resterende 120.000 euro moet nog worden binnengehaald. Bronda: „Dus we gaan na de ingebruikneming nog even door met acties. Zo’n 40.000 euro per jaar moet haalbaar zijn.”

Wat zijn plannen zijn? „Eerst maar eens de ingebruikname. Vervolgens ga ik in november een orgel-cd opnemen en willen we in april met het ensemble een opname maken. En verder de zondagse diensten waarbij we met het ensemble zullen musiceren op de galerij rond het nieuwe orgel. Dat kan bij geen enkel ander historisch orgel in deze stad. We hebben hier een bijzondere situatie.”

---

Ingebruikname en festival

Het nieuwe ‘Schnitgerorgel’ in Groningen wordt dinsdagmiddag (15.00 uur) feestelijk in gebruik genomen tijdens een concert waar onder andere Bachs cantate ”Ein feste Burg ist unser Gott” (BWV 80) wordt uitgevoerd. Ton Koopman dirigeert het Luthers Bach Ensemble. Tymen Jan Bronda bespeelt het nieuwe instrument solistisch met werken van Weckmann, Buxtehude en Bach. ’s Avonds (19.30 uur) is er een cantatedienst waar opnieuw cantate BWV 80 wordt uitgevoerd.

De ingebruikneming van het nieuwe orgel vormt tevens het startsein voor het jaarlijkse Schnitgerfestival, dat dit jaar tot en met 5 november duurt. Het festival biedt een reeks van concerten, masterclasses, demonstraties, excursies en lezingen in de stad Groningen. Het nieuwe orgel neemt in het programma een belangrijke plaats in.

Meer informatie: www.schnitgerorgel2017.nl en www.schnitgerfestival.nl