Wat is de Apostolische Geloofsbelijdenis?

Een anoniem document uit de Vroege Kerk dat in twaalf artikelen het hart van het christelijk geloof verwoordt. Wanneer en door wie de Twaalf Artikelen –ook wel Apostolicum of Credo genoemd– werden opgesteld, is onbekend. Dat de twaalf discipelen bij Jezus’ afscheid ieder een artikel zouden hebben opgezegd, is een legende. Wel berust alles wat in de belijdenis staat op het Nieuwe Testament en de apostolische geschriften daarin, en daarom is de naam Apostolicum goed te verdedigen.

Waarom bestaat er onduidelijkheid over de komma in het vierde artikel?

Sommige zinsneden kregen pas later een plek in de Apostolische Geloofsbelijdenis, zoals de formulering „nedergedaald ter helle” in de vierde eeuw. Ook het ”passus est” –„die geleden heeft”– is een latere toevoeging. Volgens prof. dr. J. van Oort, kenner van de vroege kerkgeschiedenis, wordt hiermee tegenover de zogenoemde ”Patripassiani” (zij die geloven dat de Vader geleden heeft) nadrukkelijk gesteld dat Jezus geleden heeft, niet de Vader. Het werd toegevoegd vóór de oude zinsnede: „Die onder Pontius Pilatus is gekruisigd, gestorven en begraven.”

Het is de vraag wat de beste plek is voor de komma: „die geleden heeft, onder Pontius Pilatus is gekruisigd” of „die geleden heeft onder Pontius Pilatus, is gekruisigd.” De kerk koos voor de laatste formulering.

Waarom vinden sommige mensen dat de komma moet worden verplaatst?

Omdat in de oude zinsnede de kruisiging aan de naam Pontius Pilatus werd gekoppeld, ligt het volgens sommigen voor de hand dit in de nieuwe zinsnede ook te doen. Dus: „Die geleden heeft, onder Pontius Pilatus is gekruisigd.” Prof. Van Oort en anderen kiezen voor die optie.

In een andere vroegchristelijke geloofsbelijdenis, die van Nicea (325), wordt dezelfde constructie gebruikt, al volgt daarin het lijden op de kruisiging: „ook voor ons gekruisigd is onder Pontius Pilatus, geleden heeft.”

Er is ook een theologisch argument: Jezus heeft niet alleen onder het bestuur van Pontius Pilatus geleden, maar Zijn leven lang. Hij is wel onder deze Romeinse stadhouder van Judea gekruisigd, gestorven en begraven.

Wat is ervoor te zeggen om dat niet te doen?

Ze kunnen het fout hebben, maar alle kerken wereldwijd lezen officieel: „die geleden heeft onder Pontius Pilatus, is gekruisigd.” Zo is het artikel in de kerkgeschiedenis ook altijd opgevat. De kerkvader Augustinus (354-430) onderwees de catechumenen dat Christus „heeft geleden onder Pontius Pilatus. Die Pontius Pilatus bekleedde het ambt van stadhouder en was rechter, toen Christus leed. Door de naam van rechter is de tijd aangeduid, waarop hij geleden heeft, namelijk onder Pontius Pilatus.”

Een van de oudste plaatsen waar de hele Apostolische Geloofsbelijdenis voorkomt, is een preek van Caesarius van Arles (470-542). Daarin zegt deze bisschop tot zijn gemeente: „Geloof dat Hij voor onze zonden heeft geleden onder Pontius Pilatus.”

Ook de Heidelbergse Catechismus (1563) koppelt in vraag en antwoord 38 het woord ”geleden” aan ”Pilatus”: „Waarom heeft Hij onder de rechter Pontius Pilatus geleden? Opdat Hij, onschuldig onder de wereldlijke rechter veroordeeld zijnde, ons daarmede van het strenge oordeel Gods, dat over ons gaan zou, bevrijdde.”

Waarom zouden ”geleden” en ”Pontius Pilatus” dan bij elkaar moeten horen?

De Vroege Kerk verstond onder ”passio” (lijden) onder meer het onrechtvaardig veroordeeld worden door een aardse rechter. Die uitdrukking komt ook terug in bijvoorbeeld martelaarsakten. Het lijkt erop dat het Credo met de woorden ”die geleden heeft” (”passus est”) de gevangenneming, het verhoor en de terechtstelling onder Pontius Pilatus heeft willen aanduiden.

De gereformeerde traditie benadrukt in navolging van de reformator Johannes Calvijn –die in de Catechismus van Genève over het lijden onder Pontius Pilatus spreekt– het plaatsvervangende karakter van Christus’ lijden. Zondaren hebben veroordeling verdiend, maar Jezus nam hun plaats in: Hij werd onschuldig door de wereldlijke rechter Pilatus veroordeeld tot de kruisdood.

Dus?

Er zijn geen doorslaggevende argumenten om de oudste christelijke geloofsbelijdenis te wijzigen en de komma te verplaatsen. Het Apostolicum ontkent niet dat Christus niet Zijn hele leven heeft geleden; dat is gewoon niet het punt dat de belijdenis wil maken. De predikant of ouderling die op zondag in de kerk de Twaalf Artikelen voorleest, zou dus eigenlijk tussen „geleden heeft” en „onder Pontius Pilatus” geen seconde stilte moeten laten vallen. Ze horen bij elkaar.

Zie ook:

Opstanding laat wereld er anders uitzien, Reformatorisch Dagblad (16-03-2017)

Apostolicum basis van christen-zijn, Reformatorisch Dagblad (19-01-2017)