”Het wonder van het Westland” heet het boek dat ds. M. van Koo­ten, predikant van de hervormde gemeente in Elspeet, schreef over ds. Jac. van Dijk. „Denk niet dat het een meerjarenplan was, hoor”, zegt hij. „Welnee, het werk in de gemeente heeft nu eenmaal altijd voorrang, dus zo veel tijd kon ik er niet instoppen. Maar in de ochtenden, behalve op zondag, werkte ik van zes uur tot halfacht aan dit boekje. Het idee ervoor is ontstaan toen ik stukjes van hem las in oude Veluwse Kerkbodes. Het was in 2013 honderd jaar geleden dat hij werd geboren en dan komt van het een het ander. Maar ’t is bepaald geen diepgravende studie. Dat wilde ik ook helemaal niet.”

Toch telt het boek, waarin een overvloed aan informatie over ds. Van Dijk is opgenomen, 352 bladzijden. Naast algemene en persoonlijke informatie zijn het inderdaad de letterlijke citaten uit de kerkbodes van de diverse gemeenten waar ds. Van Dijk stond, die de in 1984 overleden predikant stem geven en zijn karakteristieke manier van schrijven en preken duidelijk maken.

Ds. Van Dijk was een ultravrijzinnige predikant in ’s-Gravenzande toen hij in 1945 tot verandering kwam. Dat gebeurde in een moeilijke periode in zijn leven. Op zaterdag 18 november 1944 werd hij, met nog zo’n 13.000 andere mannen in het Westland, opgepakt door de Duitsers. Strafbare feiten waren er genoeg tegen hem. Zo hadden hij en zijn vrouw Loes een Joods jongetje verborgen en was ds. Van Dijk actief in het verzet, deed hij voorbede voor de koningin en gaf hij tijdens kerkdiensten veelvuldig gezang 301 uit de Bundel van 1938 op: het Wilhelmus.

Op zondag 19 november lieten de Duitsers hem als gevolg van een vergissing weer vrij. Toen ene Van Duyn werd opgeroepen door de Duitsers, trad ds. Van Dijk naar voren, menende dat ze hem bedoelden. Ze lieten hem vrij, maar later bleek dat er wel degelijk een Van Duyn was bedoeld en niet een Van Dijk. Van Duyn was trouwens al eerder ontsnapt. Thuis kwam ds. Van Dijk onder streng toezicht van de Duitsers te staan. Hij zou opnieuw weggevoerd zijn richting een Duits concentratiekamp als hij niet de bescherming had gekregen van een gemeentelid dat lid was van de NSB. Deze man zag in dat Duitsland de oorlog aan het verliezen was en weigerde de predikant op transport te zetten naar Duitsland.

De ommekeer in zijn denken zette na zijn vrijlating door. Op 15 maart 1945 legde hij het predikantschap neer. Het gezin zat zonder inkomen. Toch kwam er van alle kanten hulp. Zo werd er iedere woensdag 25 gulden bezorgd door een onbekend persoon. Toen ds. Van Dijk op een woensdag wilde zien wie die persoon was, werd het geld niet afgeleverd.

Een christelijke gereformeerde bakker bracht iedere week twee broden bij het gezin. Toen ds. Van Dijk hem vroeg namens wie hij die broden bezorgde zodat hij die persoon kon bedanken, vroeg de bakker aan de predikant of Elia ook de raven bedankt zou hebben die hem eten brachten. Natuurlijk niet, zei ds. Van Dijk. „Maar wie heeft Elia dan wel bedankt?” vroeg de bakker. „De Heere natuurlijk”, antwoordde ds. Van Dijk. Waarop de bakker zei: „Ga heen, doe gij desgelijks.”

Binnen een maand na zijn aftreden als vrijzinnig predikant werd ds. Van Dijk beroepen in de rechtzinnige hervormde gemeente van Monster. Hij zou er een bijzonder goede tijd hebben en werd er later in zijn leven opnieuw beroepen.

Na zijn bekering raakte ds. Van Dijk ook betrokken bij de SGP, waarvoor hij zich samen met 
ds. P. Zandt inzette. „Toch kwam het tot twee keer toe tot een breuk met die partij”, vertelt ds. Van Kooten. „De eerste keer omdat uitgeverij De Banier in de oorlog fout was geweest. De tweede keer werd hij geroyeerd omdat hij persoonlijke informatie naar buiten bracht over onder anderen ds. Zandt. Die zou in z’n persoonlijke opvattingen minder streng zijn dan hij deed voorkomen. Dat was allemaal ook niet erg tactisch van ds. Van Dijk. Maar ja, zo was hij: heel recht op de man af.”

Het is deze eigenschap die de Elspeetse predikant aanspreekt. Glimlachend: „Daar herken ik wel wat van, ja. Ds. Van Dijk hield niet van al die toestanden. Hij hield niet van bonden en commissies, hij kwam ook niet op de contio die ds. I. Kievit organiseerde. Daar was hij de man niet naar. Daarom was zijn periode in Putten ook niet de mooiste uit z’n leven. Hij stond daar tegelijk met ds. L. Kievit en ds. G. Boer. Toen ds. Van Dijk in een stukje in De Banier schreef dat elke hervormd-gereformeerde SGP behoorde te stemmen omdat de ARP een gedeelte van artikel 36 van de NGB schrapte en de CHU door aanhangers van de leer van Karl Barth was beïnvloed, was ds. I. Kievit, de hoofdredacteur van het Gereformeerd Weekblad, daar niet blij mee. Hij wilde zich niet mengen in politieke keuzes en leverde forse kritiek op ds. Van Dijk in het Gereformeerd Weekblad. Ds. I. Kievit, die driemaal in Putten werd beroepen, was daar zeer populair terwijl ds. Van Dijks collega’s respectievelijk zoon en leerling van ds. Kievit waren. Een en ander leidde tot spanningen.”

Later in zijn predikantenloopbaan kwam het ook tot verwijdering tussen hem en zijn ‘rechtse’ vrienden in de Hervormde Kerk. Ds. Van Kooten: „Die konden het niet waarderen dat hij veel voor de NCRV-radio sprak. Ook was hij bevriend met pater H. de Greeve. En dat terwijl hij echt antipapistisch was. Vrienden had hij trouwens in de hele breedte van christelijk Nederland, van ds. J. P. Paauwe tot ds. J. Overduin.”

Wat ds. Paauwe betreft: van hem en het door hem uitgedragen leerstuk dat er geen leven is voor de rechtvaardiging, was ds. Van Dijk een groot aanhanger. In preken en op de catechisatielessen haalde hij vaak uitspraken van ds. Paauwe aan. De catechisanten staken er weleens de draak mee en een jongen vroeg ds. Van Dijk, na het zoveelste citaat van ds. Paauwe, of hij weer bij hem op bezoek was geweest.

Ds. Van Dijk stemde het toe. „Maar als u nu geen auto had?” vroeg de jongen aan de predikant. „Dan ging ik met de trein.” „En als u nu geen geld had voor een kaartje?” „Dan ging ik met de fiets.” „En als u geen fiets had?” „Dan ging ik ernaartoe lopen of kruipen. Want bij deze leer wil ik leven en sterven.”

Aan het einde van zijn leven kreeg ds. Van Dijk, die negen gemeenten diende en twee periodes als leraar godsdienst verbonden was aan scholen, last van zware depressies. Niet zelden dacht hij dat een preekbeurt zijn laatste zou zijn. „En hij belde ook nogal eens een beurt af. Gewoon omdat hij zo’n kanselvrees had en dacht dat hij het niet meer kon, dat preken”, aldus ds. Van Kooten.

Op zaterdagmorgen 14 april 1984 deed ds. Van Dijk een boodschap, waarna hij zich niet goed voelde. Diezelfde dag overleed hij. Zijn begrafenis was in een zeer kleine kring en op zijn grafsteen staat, op verzoek van ds. Van Dijk, naast geboorte-, sterfdatum en zijn naam, alleen: „Hij predikte hen Jezus.”

Het wonder van het Westland. Episoden uit het leven van ds. Jac. van Dijk; ds. M. van Kooten, uitg. De Banier, Apeldoorn, 2016; ISBN 978 94 6278 0965; 352 blz.; € 19,95.

Verwarring over de twee dominees Van Dijk

In de stad Nijkerk stond, behalve ds. Jac. van Dijk, die verbonden was aan de hervormde gemeente, nog een andere predikant die ds. Van Dijk heette. Hij was verbonden aan de plaatselijke gereformeerde kerk vrijgemaakt.

Voor mensen van buiten Nijkerk gaf dat niet zelden verwarring. Volgens ds. Jac. van Dijk openden de beide predikanten nogal eens brieven die eigenlijk voor de andere ds. Van Dijk bestemd waren.

Op een dag belde een vrouw uit Hilversum naar ds. Jac. van Dijk.

„Bent u ds. Van Dijk uit Nijkerk?”

„Ja mevrouw.”

„Van artikel 31?”

„Nee mevrouw, van Psalm 32: welzalig hij wiens zonden zijn vergeven.”

Maar ook dat maakte de zaak niet veel duidelijker, schreef ds. Van Dijk in de kerkbode. Want zijn vrijgemaakte collega beleed de inhoud van Psalm 32 niet minder.

Daarom kwam er voor de naam van de hervormde ds. Van Dijk ”Jac.” te staan.

En zo bleef het.

Lees ook in Digibron

Hij predikte hen Jezus (Oude Paden, 01-03-2013)

Niet alzo Jac. van Dijk (Reformatorisch Dagblad, 14-01-2013)

‘Ds. Jac. van Dijk was een bijzondere en aparte man.’(Oude Paden, 01-12-2007)

De weduwe van ds. Jac. van Dijk over de grote ommekeer in hun leven (Terdege, 29-10-1986)

Ds. Jac. van Dijk te Velp overleden (Reformatorisch Dagblad, 19-04-1984)

Ds. Jac. van Dijk veertig jaar predikant (De Waarheidsvriend, 11-09-1980)