Bart Wallet, verbonden aan de Vrije Universiteit, sprak maandag tijdens de drukbezochte studiedag ”Luther en de Joden”. De bijeenkomst, die plaatsvond in het Landelijk Dienstencentrum van de Protestantse Kerk in Nederland (PKN), was georganiseerd door het platform Kerk en Israël.

Tijdens deze bijeenkomst las ds. W. T. V. Verhoeven, president van de lutherse synode in de Protestantse Kerk, een verklaring voor waarin stond dat Luther verschrikkelijke dingen over de Joden geschreven heeft. De luthersen in de PKN wijzen deze „onfrisse kant” van Luther met klem af. Hierop sprak rabbijn R. Evers van een „positieve ontwikkeling.”

Nadere Reformatie

Wallet, deskundig op het gebied van het Jodendom, vindt een Lutherherdenking in 2017 zonder de schaduwzijden te noemen onmogelijk. Hij gaf een genuanceerd oordeel in zijn overzicht van het Nederlandse protestantisme en de Joden. Als positieve punten noemde hij de Nadere Reformatie (met onder anderen Wilhelmus à Brakel), het Reveil, de Afscheiding en de beweging van Johannes de Heer, die alle positief waren ten opzichte van de Joden. Ook benoemde hij de waardering van de Statenvertalers voor de Joodse wetenschappers en het werk van de theoloog K. H. Miskotte (1894-1976), die al voor de Tweede Wereldoorlog toenadering zocht tot de Joden.

Naast deze positieve lijn is er ook een negatieve. Die heeft in de Nederlandse –door het calvinisme gestempelde– kerken niet zozeer met Luther te maken. Bij Nederlandse theologen is Wallet bijna geen verwijzingen naar antisemitische uitlatingen van Luther tegengekomen. Als uitzonderingen noemde hij Johannes Hoornbeeck (1617-1666) en Simon Oomius (1630-1706).

De anti-Joodse geschriften van Luther werden aanvankelijk niet vertaald. Ze raakten in Nederland pas bekend onder invloed van wat er voor de Tweede Wereldoorlog in Duitsland gebeurde. In 1935 verscheen er voor het eerst een Nederlandse vertaling van een anti-Joods geschrift van Luther. In 1941 volgde ”Van de Joden en hun leugens”. Wallet: „De uitgave ondervond geen positieve respons in christelijke kring.”

Toch is er de eeuwen door antisemitisme in Nederland geweest, ook in de calvinistische traditie, aldus de historicus. Hij verwees naar Voetius, die zich verzette tegen de aanwezigheid van Joden in Utrecht. Veel gereformeerde kerkenraden namen het standpunt van Voetius over, zei hij. Uit de negentiende eeuw noemde hij de namen van Groen van Prinsterer en Abraham Kuyper.

Tijdens het daaropvolgende ”open gesprek” kwam de naam van Abraham Kuyper diverse keren aan de orde. „Zijn naam moet ook wel genoemd worden”, stelde Wallet. Hij zei dat de uitgave van ”Van de Joden en hun leugens”, uit 1941, achterin voorzien was van een aantal antisemitische citaten van Kuyper.

Oude Wereldzee

Een van de conferentiedeelnemers stelde de tv-documentaire naar aanleiding van Kuypers boek ”Om de oude Wereldzee” aan de orde. Hij zei dat de antisemitische gedeelten daarin niet verfilmd zijn. Wallet reageerde met de opmerking dat Israël er wel in voorkomt en dat Kuyper positief was ten opzichte van het zionisme. De historicus vond het wel opvallend dat Kuyper net na een pogrom in Odessa geweest was, maar daar niets over schreef, en dat hij, eenmaal terug in Nederland, zei dat het wel meeviel. Wallet: „We moeten op de academie nog eens goed naar Kuyper kijken.”

De historicus vindt het niet bezwaarlijk als er vertaalde anti-Joodse geschriften van Luther op de Nederlandse markt komen. „Maar dan moeten ze wel voorzien worden van aantekeningen en in een historisch kader gezet worden.” Een van de aanwezigen zei bezig te zijn met de vertaling van Luthers boek ”Vom Schem Hamphoras” over de Joden.

Erfenis

Dr. A. J. Plaisier, scriba van de Protestantse Kerk in Nederland, stelde dat een verklaring niet genoeg is. In de kerkorde van de Protestantse Kerk wordt het bestrijden van het antisemitisme ook daadwerkelijk genoemd, aldus Plaisier. Hij vindt het van belang om te bekijken wat de kerk meedraagt als erfenis van het verleden, bijvoorbeeld over Abraham Kuyper, om daaruit lessen te trekken, maar ook om in de toekomst het thema serieus aan te pakken. „We zijn er nog niet mee klaar.”

Rabbijn Evers zei het van belang te vinden dat christenen, Joden en moslims, die een minderheid geworden zijn, bekijken wat men gezamenlijk kan doen om religie weer op de kaart te zetten.