In de ruime woonkamer van zijn villa in Hoensbroek wijst prof. Verkerk omhoog. „Ik heb vijf jaar geleden mijn huis zwaar geïsoleerd: het dak, de muren en de vloer. In de verwarmde vertrekken is driedubbelglas geplaatst. En op het dak liggen heel wat zonnepanelen. Inmiddels hebben we het energieverbruik van een kleine tussenwoning. Het liefst zou ik er een energie­neutrale woning van maken.”

Voor de dubbele garage staat geen luxe limousine, maar een Volkswagen Polo BlueMotion. Een bewuste keuze. „Op de snelweg rijd ik hiermee 1 op 30 bij een snelheid van 100 kilometer per uur. Het liefst zou ik een elektrische auto aanschaffen, maar op één acculading kom ik nog niet ver genoeg.” Verkerk is duidelijk bewust bezig met het klimaat.

Onverdeeld gelukkig met de aanpak van de klimaatproblematiek, zoals die deze de afgelopen weken aan de orde is gekomen in Parijs, is hij niet. Die is volgens hem niet voldoende.

Waarom niet?

„De nadruk ligt momenteel op technische oplossingen: hoe krijgen we de CO2-uitstoot omlaag? Dat roept economische vragen op, zoals: wie gaat dat betalen en wat levert het op? Vervolgens is er politieke moed nodig om de maatregelen door te voeren. En daar zit een groot probleem.”

Waarom leidt deze benadering niet tot oplossingen?

„In het huidige neoliberale klimaat wordt de vraag naar de achter­grond van de klimaatcrisis niet meer gesteld: Hoe heeft het zover kunnen komen? Welke grote drijfveren zaten erachter?”

U citeerde in 2010 in Beweging, het tijdschrift van de Vereniging Reformatorische Wijsbegeerte, Lynn White, die het christendom de schuld geeft van de huidige klimaatproblemen. Hoe komt deze Princeton-hoogleraar daarbij?

„Door het christendom werd de aarde niet meer beschouwd als goddelijk, zoals in de heidense visie. De Bijbel spreekt in Genesis 1 over „onderwerpen” en „heerschappij hebben.” Dat biedt volgens White ruimte om de aarde naar believen te exploiteren.

Maar op zijn argumentatie is nogal wat af te dingen. In het christendom is juist rentmeesterschap belangrijk, het „bouwen en bewaren.” De aarde is als een landgoed. Op dat landgoed zijn alle mensen afhankelijk van de rentmeester, en de rentmeester is afhankelijk van hen.

Puur geredeneerd vanuit het christelijk denken staat niet de exploitatie van de aarde centraal, maar het dienen van God en de naaste.”

Waar komt dan het idee van exploi­teren vandaan?

„In de zestiende eeuw zijn er twee belangrijke bewegingen aan te wijzen: de Reformatie en de renaissance. De renaissance was een vernieuwingsbeweging die de mens in het middelpunt stelde. „De mens boetseerde zichzelf naar een zelfgekozen vorm als een vrij en soeverein kunstenaar”, schreef de Italiaanse denker Pico Della Miran­dola. Het ”Ik denk, dus ik ben” van René Descartes is te beschouwen als een hoogtepunt in deze traditie. En daarin heeft de natuur geen eigen –intrinsieke– waarde.”

Wat is het gevolg van dat denken geweest?

„Door de renaissance is het zicht op de hemel langzaam verdwenen: de mens nam de plaats van God in. Hij staat tegenover de schepping en kan ermee doen wat hij wil.

In de achttiende eeuw kwam daar de verlichting overheen. De mens was ook daar de ”maat van alle dingen” en beschouwde zich als een god. De mens bepaalt de ethiek, die uiteindelijk is gefundeerd in de menselijke rede. Dat uitgangspunt maakte de exploi­tatie van de schepping mogelijk.

In het christelijk denken maakt de mens deel uit van de geschapen werkelijkheid. Een christen heeft te maken met een transcendente God, een God Die buiten onze zichtbare werkelijkheid staat. Dat is een groot verschil.”

Is hiermee het christendom vrijgepleit?

„Dat ligt nogal gecompliceerd. renaissance en Reformatie zijn namelijk sterker met elkaar vervlochten dan weleens wordt gedacht. De Reformatie is weleens de eerste seculariseringsgolf genoemd, vanwege het idee dat de kerk alleen gaat over de kerk, en niet over de staat en de wetenschap: er kwam een scheiding van sferen. Hierdoor heeft de Reformatie de weg vrijgemaakt voor de ontwikkeling en de verspreiding van wetenschap en techniek.

Christenen hebben in de achttiende eeuw mede de verlichting vormgegeven. Denk aan Francis Bacon, Isaac Newton, en Immanuel Kant; dat waren belijdende christenen.

Ook christenen kwamen in de greep van het vooruitgangsgeloof. Doordat de notie van de erfzonde op de achtergrond raakte, meenden ook zij dat de mens verbeterbaar was.

Christenen en humanisten stonden zij aan zij bij de opbouw van onze cultuur. Zij hebben gezamenlijk bijgedragen aan de uitputting van grondstoffen en de klimaatverandering. Ze dragen beiden schuld. Tegenover arme landen die leeggeroofd zijn en tegenover toekomstige generaties die opgezadeld zijn met een grondstoffentekort en een uit de hand lopend klimaatprobleem.”

Waar ligt volgens u de oplossing?

„We zullen moeten nadenken over de verhouding tussen de mens en de werkelijkheid waar deze in leeft. Momenteel is de neoliberale tijdgeest ongelooflijk machtig. De nadruk ligt op het individu, zodat niet kan worden teruggevallen op een breed gedragen opvatting. Iedereen geeft vorm aan zijn eigen leven en bepaalt zijn eigen ethiek. Daar zullen we iets op moeten vinden.”

Hoe dan?

„Mensen moeten innerlijk worden aangesproken op hun diepe motivaties om dingen te laten of juist te doen. Wat drijft een mens? Ons milieudenken zou moeten uitgaan van respect voor de eigen waarde van de schepping als het werk van Gods vingeren –zie Psalm 8–, en niet in de eerste plaats van geld.”

U bepleit dus een omkering van waarden?

„Inderdaad. In de huidige neo­liberale samenleving is de economie allesbepalend: het geld bepaalt de ethiek. Maar vanuit onze christelijke levensovertuiging is dat een heilloos spoor waaraan de schepping kapotgaat. Naar mijn mening moet de ethiek –milieubescherming en gerechtigheid– de economie gaan bepalen. We zagen momenteel de tak door waar we zelf op zitten.

Wat kan een seculiere landgenoot daarmee?

„Een seculiere vertaling zou kunnen zijn: betoon je verantwoordelijk voor de volgende generaties. Iedereen heeft immers een verantwoordelijkheid om zorgvuldig met zijn omgeving om te gaan. Maar dat is in het neoliberale denkklimaat niet eenvoudig.

We moeten de aarde gaan zien als een tuin met een beperkte hoeveelheid grondstoffen en een maximale grens aan de opname van CO2. Ik kan die wetmatig­heden niet beïnvloeden; het is onze gegeven werkelijkheid waarmee we zo zorgvuldig mogelijk moeten omgaan.”

Staat de autonome mens deze ‘bekering’ niet in de weg?

„Christenen moeten eerst zelf maar eens in die spiegel kijken. Er is nauwelijks verschil te zien tussen hun gedrag ten aanzien van het milieu en dat van een seculier.” Vergoelijkend: „Christenen weten ook niet altijd wat goed is voor het milieu.” Stellig: „Maar ik kom ook weinig christenen tegen met een drive om ‘groen’ te leven.”

Als de ethiek de economie gaat bepalen, waarin is dat dan te zien?

„In een bewuste keuze om het geld een dienende rol te laten spelen. Ik heb bijvoorbeeld mijn huis zwaar laten isoleren. Die investering verdien ik pas over twintig jaar terug. Economisch gezien is dat volstrekt belachelijk. Ik vind het echter toch acceptabel.”

Wat moet er gebeuren zodat iedereen dergelijke energiebesparende maatregelen gaat nemen?

„Om te beginnen moet de overheid de goede dingen subsidiëren en met adequate wetgeving komen. Ik verbaas me erover dat er geen wet bestaat die verplicht dat alle nieuwe huizen met hun dak naar de zonzijde worden gericht. Waarom liggen er op alle nieuwbouwhuizen niet standaard zonnepanelen? Waarom zijn nieuwe huizen niet standaard energieneutraal?

Wanneer de politiek vandaag besluit om deze thema’s integraal aan te pakken, dan zullen we onze kolen­centrales, gas en kern­energie overigens nog jarenlang nodig hebben.”


Dit is het laatste deel in een serie over klimaatverandering.

Prof. dr. M. J. Verkerk

Maarten Verkerk (62) is buitengewoon hoogleraar christelijke filosofie aan de universiteiten van Eindhoven en Maastricht. Daarnaast is hij bestuursvoorzitter van VitaValley, een innovatienetwerk in de zorg. Verkerk is ouderling van de gereformeerde kerk vrijgemaakt in Brunssum-Treebeek (Limburg).