In het winterseizoen is oud-schooldirecteur Henk Kas (72) wekelijks bezig met het Bildts. Dan geeft hij les in zijn moederstaal aan oorspronkelijke ”Bilkerts”, die de taal spreken, én –apart– aan ‘import’. „Ik heb twee methoden geschreven om cursus erin te geven. Wacht, ik haal ze even.” Even later liggen er twee mappen op tafel. ”Eerst lere, dan kinne” luidt de titel van de Methoade foar Niet-Bildtstaligen.

Kas’ betrokkenheid bij het Bildts stamt uit 1979. Toen verplichtte de provincie de scholen tot het geven van les in het Fries. „Zonder uitzonderingsgebieden. In het Bildt hebben we toen de koppen bij elkaar gestoken om daarvoor te pleiten. Samen met anderen ben ik bij diverse vergaderingen in Leeuwarden geweest.”

De activiteiten zorgden voor een sterke bewustheid rond de Bildtse taal en cultuur. De Stichting Ons Bildt ontstond. Die zorgde onder meer voor de uitgave van een Bildts woordenboek, een Bildts taalexamen en diverse culturele uitingen in de eigen taal. En de Bilkerts kregen hun uitzonderingspositie in het taalonderwijs. „In mijn tijd, ik ben in 2002 gepensioneerd, gaven we zowel een lesuur Fries als een lesuur Bildts per week.”

Hoe is het Bildts ontstaan?

„Vanaf 1505 werd hier de zogeheten Middelzee ingepolderd achter de Oudebildtdijk. Er kwamen toen mannen werken die afkomstig waren van de Zuid-Hollandse eilanden, Noord-Holland en ook uit Friesland. Zij troffen elkaar aan, en moesten elkaar verstaan. Zo ontstond er een mengtaal van Hollands en Fries. In tegenstelling tot anderen zie ik het Bildts niet als een Hollands dialect, maar als een lokale variant van het Fries.”

Waarom ziet u dat zo?

„Omdat het Bildts meer op het Fries dan op het Nederlands lijkt. Zo beginnen Nederlandse voltooid deelwoorden vaak met ge-, bijvoorbeeld: „Ik heb dat gemaakt.” In het Bildts luidt dat: „Ik hew dat maakt” en in het Fries: „Dat haw ik makke.”

Ook de structuur van de taal, de zinsvolgorde, lijkt meer op het Fries. In het Nederlands zeg je: „had laten liggen.” In het Bildts en in het Fries is het ”lêge laten hadden.””

Hoeveel mensen spreken Bildts?

„Er wonen ruim 10.000 mensen in de gemeente het Bildt. Ik denk dat de helft van hen het nog spreekt. Maar het dialect verandert sterk. Omdat ik lesgeef aan mensen die midden in de maatschappij staan, merk ik dat het Bildts de neiging heeft naar het Nederlands en het Engels te trekken. Zo hanteren jonge Bilkerts vaker de Hollandse werkwoordstapeling. Het Bildts en ook het Fries vernederlandst. Ik vind het wel jammer, maar taal leeft. Je kunt het niet tegenhouden.

Taal is ook emotie. Mensen uiten verdriet en vreugde vaak in hun moederstaal. Ik vind het daarom mooi als ik overlijdensadvertenties mag nakijken op de juistheid van het Bildts.”

Hoe ziet u de toekomst van het Bildts?

„Ik sluit me aan bij dialectonderzoeker Wim Draaijer. Die geeft dialecten nog veertig jaar. Onze drie zonen wonen in Groningen, Heerenveen en Almere. Zij spreken met hun kinderen Nederlands en met ons Bildts.

De bewustwording van onze eigen taal is gegroeid. In de jaren 60 en 70 schaamden Bilkerts zich ervoor en spraken ze gebrekkig Nederlands. Nu verschijnen er regelmatig boeken, gedichtenbundels en ander materiaal in ons dialect; recent het nieuwe woordenboek met 3000 extra woorden. Bovendien uiten Bilkerts zich vaker in hun eigen taal.”

Bij keurslager Schreiber wordt er niet veel Bildts gesproken, zegt de slager. „De ondernemer past zich aan, maar het is toch meest Nederlands en een beetje Fries dat hier klinkt.”

Op openbare basisschool ’t Fönnemint, de voormalige school van Kas, gaat het goed met het Bildts. „Vorig jaar is een driejarige pilot gestart waarbij in alle klassen alleen Bildts en geen Fries meer wordt gegeven”, vertelt onderbouwcoördinator Hilda Bierma. „De grootste groep kinderen spreekt gewoon Nederlands.”

In de bibliotheek is het Bildts Dokumintasysintrum, met veel Bildtse materialen, gevestigd. Yme Fokkema (66) zit een krantje te lezen. Hij spreekt alleen Bildts als hij op straat in die taal wordt aangesproken. „Mijn moeder­taal is Fries.” „Mevrouw, in dit boek zit geen code”, zeggen twee pubermeisjes in accentloos Nederlands. De bibliothecaresse antwoordt in het Fries.

Dit is het vijfde deel in een serie van acht over plaatselijke dialecten.

Enkele woorden in het Bildts

Uitdrukkingen

achter de poest: buiten adem

de achterste poat d’r foar sette: de puntjes op de i zetten

Die het de rútten niet op ’t noorden: Die heeft een zonnig karakter.

Die ’t niet Bildts skrive kin, mot ’t ’n ander niet lere wille: Wie niet Bildts kan schrijven, moet het een ander niet willen leren.

Fan oast na west gyn plakky te finen soa mooi as ’t Bildt: Er is niks mooiers dan het Bildt.

frette totst gyn poat meer fersette kînst: eten totdat je niet meer kunt

gyn riem betale kinne: broek laag dragen

Ik hew dij lang niet sien: Ik heb je lang niet gezien.

’t Is niet an ’e gevel te sien, wie’t ’t huus beweunt: Je kunt iemand niet op zijn buitenkant beoordelen.

skitte in ’n kedootsy: blij maken met niets

Wie ’t moske fange wil, mot in de haag slaan: Wie mussen vangen wil, moet in de haag slaan (Wie iets wil bereiken, moet er iets voor doen.)

Woorden

bitsy: beetje

blaik: gazon

brainkassy: hersenpan

bùssinten: zakgeld

bútsoeker: strandjutter

eerpelfeld: akker met aardappelen

hússy: toilet

moike: tante

reedrije: schaatsen (ww.)

St.-Anne: Sint Annaparochie

St.-Jabik: Sint Jacobiparochie

skúltsyblink: verstoppertje spelen

sútterig: armzalig

stadsy: stadsbewoner

stik skurft: vervelend iemand