Voor een buitenstaander lijken ze allemaal op elkaar, de chassidische Joden die in de wijk tussen het Centraal Station en het Stadspark van Antwerpen leven. Maar wie goed kijkt, ziet subtiele verschillen in kleding en hoeden die duidelijk maken tot welke dynastie ze behoren. Chassidische Joden groeperen zich rond een spirituele leider –de rebbe– die meestal in een ander deel van de wereld woont. Deze rebbe geniet groot gezag en zijn volgelingen kennen hem bijzondere kwaliteiten toe. De positie van de rebbe is sinds de achttiende eeuw erfelijk.

De chassidiem zijn strikt in de leer. Ze leven de 613 Joodse wetten nauwgezet na en doen dat op een vreugdevolle, mystieke manier. Omdat hun opvattingen vaak botsen met het moderne leven in de wereld om hen heen, trekken ze zich het liefst terug in eigen kring. Ze hebben eigen scholen, winkels, restaurants, bakkerijen, slagerijen en natuurijk verschillende synagogen. Onderling spreken ze het Jiddisch. Vrouwen zien het als een hoge roeping om voor een groot gezin zorg te dragen.

Eroev

In Antwerpen wonen momenteel zo’n 20.000 Joden; een kwart van hen is (ultra)orthodox. Antwerpen wordt daarom wel beschouwd als een sjtetl, een Joodse stad zoals die voor de Tweede Wereldoorlog in Oost-Europa bestond. Als enige stad in de wereld wordt Antwerpen ook volledig door een eroev omgeven. Een eroev is een kunstmatige omheining, die het draagverbod op de sabbat opheft. De Thora verbiedt het Joden om op de sabbat iets te verplaatsen of te dragen: autosleutels, een paraplu, een kinderwagen. Vroege rabbijnen schreven in de Talmoed echter dat dit draagverbod niet geldt binnen een omheind domein, bijvoorbeeld binnen een stadsmuur. In 1902 is Antwerpen daarom in zijn geheel symbolisch omsloten. De ‘omheining’ bestaat uit de ringweg, het spoor, de oever van de Schelde en een resterend deel dat is afgezet met palen waartussen draden zijn gespannen. Wekelijks wordt deze eroev geïnspecteerd –soms met inzet van een helikopter– om te voorkomen dat orthodoxe Joden onwetend het draagverbod zouden schenden. Dat dit niet overbodig is, werd duidelijk toen de gemeente eerder dit jaar een standbeeld in de stad plaatste en daarbij draden van de omheining doorknipte.

Intieme wereld

Dan Zollmann begon in 2006 met het fotograferen van het Joodse leven in Antwerpen. Omdat hij zelf opgroeide in een behoudend Joods milieu, had dit onderwerp zijn speciale aandacht. Als stadsfotograaf intensiveerde hij tussen 2009 en 2011 zijn bezoeken aan de buurt. Niet alleen legde hij het leven op straat vast, hij kwam ook binnen in de intieme wereld van gebedsruimten en woonhuizen, zowel tijdens de dagelijkse bezigheden als bij religieuze feesten.

Zollmanns kennis van de Joodse wereld kwam hem daarbij goed van pas. Tijdens het Poeriemfeest wisselen Joden geschenken –vaak in de vorm van eten– uit met vrienden. De deur staat dan open voor iedereen die iets komt brengen. Voor Zollmann was dat een mooie gelegenheid om spontaan bij een chassidisch gezin binnen te stappen en foto’s te maken.

Zollmann fotografeert de Joodse gemeenschap respectvol, fijngevoelig, met oog voor detail en soms met een knipoog. Omgekeerd blijkt uit de foto’s dat hij het vertrouwen van de Joodse gemeenschap geniet. De mensen lijken hem vaak nauwelijks op te merken, hij is als een stille getuige op de achtergrond aanwezig. Dat levert beelden op van mensen die ongedwongen zichzelf zijn. Bijvoorbeeld de foto van de kapper die in het gemeenschapshuis aan de Jacobsstraat een geloofsgenoot kaalscheert zodat zijn hoed hem past. Of die van de drie Joden die na het gebed op de sabbat genieten van een versnapering die iemand naar de synagoge meebracht omdat hij in de afgelopen week zegen heeft ervaren. Of die van boekhandelaar Seletski in het volgestouwde pand aan de Lange Kievitstraat dat hij binnenkort moet verlaten in verband met stadsrenovatie.

Contrast

De foto’s die op straat zijn genomen, brengen vooral het contrast tussen de donker geklede Joden en de rest van de stad in beeld. In de Pelikaanstraat passeert een Joodse man café De Klok. De gasten achter het raam kijken nieuwsgierig naar de orthodoxe passant, die al even nieuwsgierig een blik door de deuropening werpt. Ronduit schitterend is de foto van een orthodox-Joods gezin dat een groep Chinese meisjes passeert. Gehuld in traditionele felrode kledij kijken de Chineesjes verbaasd om naar de in het zwart geklede Antwerpenaren, die niets lijken te merken. Een wereld van verschil.

De expositie ”Sjtetl in de stad. Antwerpen door de lens van Dan Zollmann” is tot en met 2 februari te zien in het Joods Historisch Museum in Amsterdam.

>>jhm.nl

Dan Zollmann

Dan Zollmann (1964) stamt af van Russisch-Hongaarse chassidische rabbijnen. In Antwerpen groeide hij op in een behoudend Joods (maar niet chassidisch) diamantairsmilieu. Hij studeerde er grafische vormgeving, fotografie en schilderkunst. Sinds 1990 legt hij zich geheel toe op fotografie. Van 2009 tot 2011 was hij als stadsfotograaf uitsluitend bezig met het vastleggen van het orthodox-Joodse leven in de stad. Zollmann exposeerde in Brussel en Antwerpen. In 2009 ontving hij in het kader van de internationale fotowedstrijd van Knokke-Heist de Gouden Lens.