Van Kampen tot de Betuwe onder water
ARNHEM – In de jaren vijftig stond het Nederlandse leger 24 uur per dag klaar om een gebied van Kampen tot de Betuwe onder een flinke laag water te zetten, voor het geval de Russen kwamen. Niemand wist van de IJssellinie behalve de legertop, wat burgemeesters en... de Russen zelf.
Als het om Ruimte voor de Rivier ging, was de IJssellinie zijn tijd ver vooruit: een gebied van 120 kilometer lang en 10 kilometer breed moest onder water komen te staan, inclusief de woningen. Dat het groteske plan niet uit een spionageroman komt, bewijzen de drie dichtgelaste geschutskoepels die langs de Rijn bij Arnhem staan, in uiterwaardengebied Meinerswijk.
De blokkerige betonnen stellingen zeggen veel over wat Defensie in de jaren vijftig mocht kosten: bijna niets. Petra Frans van de werkgroep IJssellinie in Arnhem moet erom glimlachen. „Dit zijn oude Shermantanks van de Amerikanen. Ze zijn simpelweg ingegraven en in beton gegoten: goedkope geschutsstellingen.”
Ook in Olst is er nog veel van de linie terug te zien, waaronder een noodhospitaal.
Goedkoop of niet: het plan was groots. Vanuit Rusland dreigde het rode gevaar en de net opgerichte NAVO zag Nederland als verdedigingszone. Met volop ruimte voor waterlinies, een eeuwenoud beproefd middel dat relatief weinig kost.
De IJssellinie bestond uit twee waterstuwen die al het water van de Rijn en de Waal moesten afbuigen naar de Gelderse IJssel, die daardoor tien keer zo veel toevoer zou krijgen. De stuw in de Waal lag bij Nijmegen, die in de Rijn bij Arnhem. Een derde stuw in de IJssel bij Olst moest het water weer tegenhouden. Noordelijker, bij Kampen, zou men de dijken van het IJsselmeer laten springen om van daaruit water binnen te halen.
In de IJsseldijken kwamen veertien zogeheten inlaatwerken om het omliggende land blank te zetten. En dat luistert nauw: een waterlinie moet te diep zijn voor tanks en soldaten, maar te ondiep voor een boot.
De hele inwerkingstelling zou twee weken kosten. In die tijd moest het Rode Leger in Duitsland worden opgehouden. Ondertussen zou West-Nederland vanuit Groot-Brittannië worden bevoorraad met middelen om de strijd –desnoods lang– te kunnen voortzetten.
Het mag verbazingwekkend heten dat de grote stuwen niet meer nieuwsgierigheid opriepen bij omwonenden. Frans: „Hier rond Arnhem stonden drie steenfabrieken, daar viel al dat beton niet op. En de kranten zwegen in alle talen.”
Misschien was die geheimhouding maar goed ook, omdat inundaties tot een ongekende volksverhuizing zou leiden van meer dan 400.000 onwetende burgers. Frans: „Zelfs de minister wist niet van het volledige plan af, alleen de legertop. En vanwege de evacuaties waren er een paar burgemeesters op de hoogte.”
Hoogtepunt van de linie vormde de Cubacrisis in 1962, toen fase 1 van de linie in werking trad: de sluizen van de Afsluitdijk sloten zich om het waterpeil in het IJsselmeer alvast te doen stijgen.
Reeds kort erna was het over en uit; de NAVO kreeg andere verdedigingstactieken. De vervaarlijke IJssellinie werd roemloos door dienstplichtigen afgebroken.
Het dieptepunt moest toen echter nog komen, na de val van de Muur in 1989. Communistische archieven brachten de grootste afknapper aan het licht: een puntgave kaart van de IJssellinie. Frans: „Helemaal in het Russisch, en verrassend gedetailleerd.”
Een kopie ervan hangt in het IJsselliniemuseum in Olst. Namen als Heino en Wijhe staan er duidelijk in cyrillische tekens op; het gebied staat omineus gemarkeerd met een bom.
Knap spionagewerk, of verraad? Het bewijst in ieder geval dat de linie niet zomaar een wazig plan was van Nederland, zegt Frans. „De Russische dreiging was uiterst reëel.”
Dat is ook haar drijfveer om te knokken voor behoud van de overblijfselen van de linie. „Vanwege de historische waarde, maar vooral om onze kinderen te laten zien hoe erg oorlogsdreiging is. Dat we dit nooit meer willen.”
Oktober is de Maand van de Geschiedenis. Dit is het vierde deel in een serie over onbekende vensters van regionale canons.
