Hij slaat door. Dat gevoel bekroop De Ruiter toen ze het anti-islamitische en anti­linkse manifest las dat Breivik de afgelopen jaren schreef en vlak voor de aanslagen in Noorwegen wereldkundig maakte (zie artikel hiernaast).

„Gaandeweg de pagina’s wordt hij steeds extremer, steeds meer paranoïde”, analyseert De Ruiter. „In het begin citeert hij vooral bloggers, zoals de Amerikaanse islamcriticus Robert Spencer en andere extreem rechtse types. Later vergelijkt hij westerse democratieën, bijvoorbeeld die van Noorwegen, Zweden en Nederland, met dictatoriale regimes van Pol Pot, Hitler en Stalin. Breivik is ervan overtuigd dat die democratieën, met marxisten en globalisten en multiculturalisten aan de macht, hun eigen ondergang bewerken. Hij wil dat een halt toe roepen. Om de islam te stoppen, ziet hij alleen nog een uitweg in gewapende strijd.”

Allerminst geeft het manifest aanleiding om een duidelijke psychiatrische stoornis bij Breivik te veronderstellen, geeft De Ruiter aan. „Je kunt niet zeggen dat Breivik psycho­tisch of schizofreen is. We weten bijvoorbeeld niet of hij last had van hallucinaties, bijvoorbeeld stemmen horen die er niet zijn. Als hij zou schrijven: „Er is een chip in mijn oor geplant en de veiligheidsdienst luistert mij af”, dan kunnen we zeggen: „Bij hem is er zeer waarschijnlijk sprake van een psychose.” Breivik heeft echter ideeën die als het ware op de rand zitten, maar die mensen in zekere zin wel kunnen plaatsen. Als iemand in zijn land van vooral witte mensen ineens donkere mannen met islamitische gewaden en lange baarden voorbij ziet lopen, is het goed voor te stellen dat hij denkt: Hé, wat overkomt me nu?”

Mogelijk heeft Breivik wel een persoonlijkheidsstoornis. Er is sprake van grootheidsideeën. Hij ziet zichzelf als de held, de ridder van de orde van de tempeliers, die de westerse wereld gaat redden van de ondergang. Dat is zijn missie.”

Breivik bereidde zich jarenlang voor op zijn terreur­daden. Komt er dan niet een keer een moment waarop hij zich afvraagt: Waar ben ik mee bezig?

„Hij heeft zich in ieder geval niet laten weerhouden door die gedachten. Je ziet vaker dat mensen met extreme overtuigingen moeilijk van hun plannen zijn af te brengen. Denk aan radicale jihadisten of de leden van de Duitse linkse terreurorganisatie RAF. Punt is dat veel ideeën die Breivik had, over bijvoorbeeld bedreigingen van de islam, in veel westerse democratieën nu opgeld doen. Ook Wilders heeft het over Eurabië, dat vind ik nogal paranoïde. Breivik werd door politieke figuren als Wilders bevestigd in zijn ideeën.”

Breivik rijdt naar Praag om aan wapens te komen, hij verstopt wapens op een afgelegen plaats. Wat zegt dat u?

„Hij ging betrekkelijk professioneel te werk. Ik heb me ook verbaasd over de gedetailleerde handleiding voor de bom. Het explosief in Oslo had grote kracht. Wel onderschatte hij het werk dat nodig was om zijn wapens te verbergen. Hij moest een gat van meters diep graven en had meer tijd nodig dan hij van tevoren dacht. Toch graaft hij door. Hij schrijft dat hij tijdens die klus geen eten en drinken meer heeft. Later smaakt een broodje hem heerlijk. Hij wil kenne­lijk zeggen: „Kijk eens hoeveel ontberingen ik heb geleden. Ik doe dit voor de goede zaak, de strijd tegen de islam.”

In zijn manifest lijkt de Noorse terrorist een mens van vlees en bloed. Hij beschrijft zijn plezier in uitjes met andersdenkende vrienden, noteert zijn angst voor de Praagse onderwereld, waar hij aan wapens probeert te komen, en meldt dat hij moeite heeft met wisselende seksuele contacten.

De Ruiter: „Als hij illegaal wapens probeert aan te schaffen, merk je dat hij er zich van bewust is dat hij wette­lijke grenzen overschrijdt. Het lijkt dat hij een bepaalde antenne heeft: dit is niet oké. Tegelijkertijd kan die twijfel ook te maken hebben met zijn vrees om opgespoord te worden door veiligheids­diensten of justitie. Daarmee zou zijn heilige missie immers worden voorkomen.”

Opvallend vindt De Ruiter dat Breivik „goed met eenzaamheid” kan omgaan. „Hij hield vrienden op een zekere afstand. Ze wisten van zijn rechts-extremistische ideeën en zijn afkeer van de islam, maar hij wist het zo te brengen dat ze niet de indruk kregen dat hij over de schreef ging. Ik zie veel overeenkomsten met de ”Unabomber”, Ted Kaczynski. Die Amerikaanse terrorist, eveneens zeer intelligent, opereerde ook in zijn eentje, vanuit een hutje in de staat Montana.”

In oktober 2010 schrijft Breivik dat hij klaar is voor het traject om de chemicaliën (voor zijn aanslag, JV) te regelen. Hij schrijft een smiley, een lachje, achter die zin.

„Het tekent zijn grootheidsidee, hij ontleent er zijn eigenwaarde aan. Hij kan zijn diepste zielenroerselen aan niemand kwijt, dus vertrouwt hij ze zijn dagboek toe. Zoiets als: het gaat goed op mijn heldenpad.”

Breivik komt uit een gebroken gezin en lijkt daar verbitterd over. Een en ander helpt niet om uit te groeien tot een evenwichtig persoon?

„Het is te speculatief om een directe link te leggen tussen de gezinsomstandigheden en de aanslagen. Al zou dat verband er wel kunnen zijn. Ik zou meer willen weten over zijn vroegste jeugd. Hij heeft zijn biologische vader vanaf ongeveer zijn zestiende jaar niet gezien. Wat zit daar achter? Miste hij een mannelijke identificatiefiguur? Feit is dat Breivik zichzelf belangrijk probeerde te maken. Hij is de tempelier die de westerse wereld gaat redden van onheil. Hij presteneert zichzelf trots in diverse uniformen aan het slot van zijn manifest.”

APELDOORN – In het vuistdikke document dat Anders Breivik achterliet, geeft met name het dagboekgedeelte inzicht in de persoon van de misdadiger. Jarenlang werkte hij minutieus en zelfverzekerd toe naar zijn bloedige operatie.

Het is augustus 2010 –Breivik houdt zich dan al acht jaar bezig met het voorbereiden van een aanslag– als Anders Breivik met een oud autootje naar Praag rijdt, om daar illegaal wapens te bemachtigen. Zoals bij alles, bereidt hij de trip zorgvuldig voor.

De oude Hyundai Atos („verschillende mensen op het Hyundai-forum zeiden dat ik met die auto nooit heen en weer naar Praag zou komen”) is met zorg voor het doel uitgekozen. „Het ziet eruit als een auto voor gepensioneerden en daarom ligt het niet voor de hand dat ik bij de grens word aangehouden”, overweegt hij.

De reis vertelt veel over Breivik. „Ik kan niet zeggen dat ik naar deze trip uitkijk”, laat hij in zijn document weten. „Ik heb gehoord dat Praag de meeste gevaarlijke stad van Europa is met een groot aantal roekeloze en cynische criminelen. Er is een gerede kans dat ik er vermoord word door een of andere wan­hopige crimineel.”

De kans om gedood te worden, wil Breivik echter bewust nemen. Hij voelt zich een geroepene. Zijn vrienden typeert hij soms als leuke mensen, die echter alleen met carrière en familie bezig zijn. Breivik overstijgt dat. „Om eerlijk te zijn, als ik het idee had dat andere mensen mijn taak zouden willen oppakken, zou ik het niet doen, dat kan ik je garanderen”, schrijft hij ergens. „Dan zou ik liever een gezin gaan stichten en me weer richten op mijn carrière. Maar ik kan dat niet doen zolang ik het idee dat ik gevangen ben in een brandend ruimteschip en nergens heen kan. (...) Dan ga je geen noodles koken, toch?”

Breivik gaat van tijd tot tijd gewoon om met zijn vrienden, ook al is hij zich ervan bewust dat die zijn ideologische opvattingen lang niet altijd delen, zoals zijn linkse vriend Alex. Vaak heeft hij echter een leuke tijd met zijn vrienden, geeft hij aan.

Breivik gaat zelfverzekerd te werk, maar is geregeld bang gesnapt te worden. Zo staat hij eens twintig minuten lang in zijn auto stil voor zijn boerderij als hij de schuurdeur open ziet staan. Hij heeft het zweet in zijn handen, omdat hij daar zijn bom aan het bouwen is. Niet de politie, maar de wind bleek de deur te hebben geopend.