Prof. dr. Elbert Dijkgraaf sprak woensdag op de winterconferentie van de reformatorische studentenvereniging CSFR. De studenten confereren tot morgen in Veldhoven, onder de rook van Eindhoven, over ”De geitenwollen sokken voorbij; op zoek naar hedendaags rentmeesterschap”.

Het Tweede Kamerlid voor de SGP en hoogleraar empirische economie in Rotterdam somt concrete adviezen op: maak verantwoorde keuzes in je consumptiepatroon, leengedrag, beleggingen of vlieggedrag of in de keuze van een baan. „Ik ken iemand die afval scheidde tot letterlijk op het nietje, het papieren labeltje en de bioresten van een theezakje. Vervolgens ging hij bij het 12,5-jarig huwelijksjubileum met zijn vrouw en kinderen een wereldreis maken. Dat lost dus niets op.”

De politicus steekt in bij persoonlijke verantwoordelijkheid. De schuld ligt niet bij banken, bij overheden of bij de markt, maar bij het individu. „Als hij zijn hebzucht niet beteugelt, wordt het niets. Hij kan het wel. Maar wil hij het ook?”

Hij laakt in dat verband de uitkomsten van het onderzoek onder CSFR-studenten. Duurzaamheid is een belangrijk item maar slechts een handjevol mensen is bereid meer geld te betalen voor producten. „Typisch Nederlands gedrag”, zegt hij bijna afgemeten. „Met de mond belijden we wel, maar met de daden doen we niets. We zeggen dat de kerken iets moeten doen, maar die kerk zijn we zelf. En als de kerk het niet doet, moeten we zelf de handen uit de mouwen steken.”

De markt wordt bepaald door „doelstellingsfuncties”, stelt Dijkgraaf. Wie consumptie centraal stelt, krijgt hebzucht. De focus op inkomen zorgt voor workaholics. Nadruk op vrije tijd leidt tot de gedachte dat werken je tijd verdoen is. Wie het ego in het middelpunt zet, weet dat individualisme opbloeit. „Geen modellen of economen, maar mensen veroorzaken de crisis door een onjuiste doelstelling.”

Dijkgraaf wil niet spreken over het kwaad in de markt. „De markt is geen moloch die uit zichzelf dingen doet. Hij levert waar consumenten om vragen. Als misbruik wordt gemaakt van de markt, is dat omdat een of beide partijen vanuit een verkeerde doelstellingsfunctie keuzes maken.”

Tegenover de doelstellingsfuncties zet hij consequenties uit Bijbels rentmeesterschap. „Hebzucht staat tegenover vergenoegd zijn met wat de Heere je geeft en niet eindeloos blijven streven naar meer. Tijd uitkopen is de tegenhanger van het gedrag van een workaholic. Gezin, kerk en de naaste neemt de plaats in van het individualisme. En het hier en nu wordt gezien in het perspectief van de gehele wereld en de toekomst.”

Nederland moet wel z’n best blijven doen, reageert Dijkgraaf op een vraag over vergenoegd zijn. „Zonder Nederland een voortrekkersrol aan te meten, is meer en beter onderwijs nodig, wil de economie groeien. Stel jezelf gerust doelen om hoogleraar, directeur van een ziekenhuis of politicus te worden.”

Overheid

De economische crisis knakte voorgoed het westerse vooruitgangsgeloof, zegt Dijkgraaf. Lonen stijgen niet meer vanzelfsprekend en kinderen zullen het misschien niet beter hebben dan hun ouders. „De gedachte dat de bomen op den duur tot in de hemel zullen groeien, is voorbij.”

De crisis was al lang van te voren aangekondigd door het CBS, stelt Dijkgraaf. Meer betalen voor zorg, voor onderwijs en een toenemende vergrijzing. „Politici hebben dat niet durven agenderen om maar zoete broodjes te bakken. Terwijl je juist als Jozef in de vette jaren moet sparen om in de magere jaren het goed te kunnen hebben.” Hij waarschuwt: „Denk niet dat we een volgende crisis kan voorkomen. Over zeven of veertien jaar komt ‘ie. De kunst is dat jullie er op voorbereid zijn.”

De overheid kan ingrijpen door het creëren van informatie, recht en toezicht. Correcties aanbrengen op de markt kan door afspraken, subsidies, belastingen en maximeren van hoeveelheden. „Maar op macroniveau zie je wel taaiheid in sturing van deze complexe processen.”

Op individueel vlak zijn wel successen te zien, al ziet hij de „realiteit” onder ogen: „Crises behoren bij een gebroken wereld en zijn onlosmakelijk met ons handelen verbonden.