Elf september 2001. Twee vliegtuigen boren zich kort na elkaar in het World Trade Center in New York. Een derde toestel stort neer bij het Pentagon en een vierde mist zijn doel. Terreurnetwerk al-Qaida, geleid door topterrorist Osama bin Laden, boekt zijn meest spraakmakende overwinning tot dan toe.De aanslagen van 11 september doen een internationale ”oorlog tegen terrorisme” ontbranden, met aanvallen in Afghanistan en talloze antiterreuroperaties elders in de wereld. Al spoedig klinken optimistische geluiden dat al-Qaida op sterven na dood is en niet meer in staat grootschalige acties uit te voeren.

Niets is minder waar. Al-Qaida mag dan in Afghanistan gevoelige klappen hebben gekregen, het terreurnetwerk zoekt in toenemende mate zijn toevlucht in andere ”failed states”, waar het vrijwel ongestoord zijn gang kan gaan. Het onherbergzame grensgebied tussen Afghanistan en Pakistan, het wetteloze Somalië en het gewelddadige Irak vormen welkome schuilplaatsen voor de extremistische volgelingen van Bin Laden.

Ook in Jemen voelen de leden van al-Qaida zich bijzonder goed thuis. Vrij snel nadat de Nigeriaan Umar Farouk Abdul Mutallab op eerste kerstdag had geprobeerd vlucht 253 van Amsterdam naar Detroit op te blazen, werd duidelijk dat hij banden had met een radicale imam in Jemen. De Amerikaanse autoriteiten waarschuwden dezer dagen dat de Amerikaanse ambassade in de Jemenitische hoofdstad Sanaa een mogelijk doelwit van een terroristische aanslag is en overlegden met de Jemenitische regering over het bombarderen van trainingskampen van al-Qaida. Ook schroefde Washington de militaire steun aan het Arabische land met tientallen miljoenen dollars op.

Dat is niet voor niets. Jemen kent een lange geschiedenis als thuisbasis voor al-Qaida. Dat blijkt alleen al uit het feit dat bijna de helft van de resterende gevangenen in het omstreden detentiekamp Guantánamo Bay uit Jemen afkomstig is.

In 2000 deed al-Qaida op gewelddadige wijze van zich spreken met de aanslag op het Amerikaanse marineschip USS Cole in de haven van Aden. In 2007 doodden zelfmoordterroristen zeven Spaanse toeristen in het oosten van Jemen. En vorig jaar vielen tien doden bij een dubbele bomaanslag op de Amerikaanse ambassade in Sanaa.

Dat leden van al-Qaida zich in Jemen thuis voelen, is niet zo verwonderlijk. Het land is woest en onherbergzaam, en dus een gemakkelijke schuilplaats voor terroristen. Jemen kent ook een zeer tribale structuur, waarbij de verschillende stammen zich weinig aan de historisch zwakke centrale overheid gelegen laten liggen. Ook al is iemand een al-Qaidastrijder, dan nog zal hij doorgaans op de bescherming van zijn stam kunnen rekenen.

En dan zijn er de wapens. In Jemen bevinden zich naar schatting evenveel vuurwapens als inwoners: zo’n 20 miljoen. Wapens, inclusief mortieren en ander zwaar oorlogstuig, zijn zo ongeveer overal verkrijgbaar en het is niet ongewoon om als Jemeniet gewapend over straat te gaan, waardoor het vrijwel onmogelijk is terroristen van eerzame burgers te onderscheiden.

De grote vraag is natuurlijk hoe de gestage opmars van al-Qaida in Jemen een halt kan worden toegeroepen. Volgens prof. Bernard Haykel, hoogleraar Midden-Oostenstudies aan Princeton University, presenteert de Jemenitische regering zich weliswaar als bondgenoot van de Verenigde Staten in de strijd tegen terrorisme, maar ontbreekt het de autoriteiten in Sanaa ten enenmale aan politieke wil om serieus werk te maken van het aanpakken van al-Qaida.

„Het land is nog altijd langs de historische scheidslijnen van noord en zuid verdeeld”, aldus Haykel. „De zwakke centrale regering ziet zich geconfronteerd met een slechte economische situatie en een bloedige opstand in het zuiden en noordwesten van het land. Veel Jemenieten vinden dat het regime niet alleen corrupt en wreed is, maar dat het ook een afspiegeling is van de dominantie van één kleine kliek: de familie van de president en kopstukken uit zijn netwerk.”

De vrees lijkt dan ook terecht dat Jemen zich als nieuwe thuisbasis van al-Qaida aan het ontwikkelen is en in snel tempo op eenzelfde wetteloosheid als in Somalië afstevent.

Toch is er ook een nuance aan te brengen als het gaat om de diepgewortelde vrees voor al-Qaida, zo schreef dr. Mordechai Kedar, onderzoeker aan het Begin-Sadat Centrum voor Strategische Studies van de Bar Ilan Universiteit in Israël, deze week in de New York Times. „Al-Qaida is meer een idee dan een samenhangende, hiërarchische organisatie. Veel terreurgroepen kunnen dezelfde ideeën hebben, zonder enige connectie met het al-Qaida zoals dat tot 2001 bestond.”