Reeds in december 2001 viel op een top in het Belgische Laken het besluit om overleg te starten over aanpassingen in de interne spelregels. Zo’n institutionele reorganisatie moest waarborgen dat na de beoogde uitbreiding met de landen uit het vroegere communistische Oostblok, die uiteindelijk in mei 2004 tot stand werd gebracht, de Unie soepel zou kunnen functioneren.

Er ging een zogeheten conventie aan de slag, met vertegenwoordigers van de EU-instellingen en van de nationale regeringen en parlementen. Het gezelschap opereerde onder voorzitterschap van de voormalige Franse president Giscard d’Estaing. Die zette ambitieus in. In de zomer van 2003 rolde er een ontwerp uit de bus dat de aanduiding kreeg van niet minder dan een Europese grondwet.

Het voorstel haalde de finish echter niet. De regeringsleiders bereikten er weliswaar overeenstemming over, maar toen het aankwam op de vereiste goedkeuring van elk van de lidstaten, liep het mis. Eind mei 2005 beslisten in Frankrijk de burgers bij een referendum afwijzend; drie dagen later, op 1 juni, gebeurde hetzelfde in Nederland. Hier stemde een ruime meerderheid van 62 procent tegen.

Er volgde een jaar van bezinning. Daarna begonnen er weer onderhandelingen tussen de EU-landen. Die resulteerden in een akkoord over een herziene tekst. De naam grondwet, die te veel de indruk wekte van een ontwikkeling in de richting van een Europese superstaat, verdween uit beeld. Symbolen als volkslied en vlag, die hetzelfde suggereerden, verwierven geen officiële status. De ondertekening van het document vond in december 2007 plaats in de hoofdstad van Portugal. Daarom praten we vanaf dat moment over het Verdrag van Lissabon.

Bij de ratificatieprocedure legde deze keer alleen Ierland het concept rechtstreeks voor aan de bevolking. Vorig jaar juni mocht zij naar de stembus. Het leverde andermaal een forse tegenslag op voor de voorstanders van verdere integratie: de eilandbewoners velden een negatief oordeel. Dus kon ook deze versie niet in werking treden.

Om de impasse te doorbreken, werd een in zulke omstandigheden al eerder toegepast recept uit de kast gehaald. Inhoudelijk veranderde er geen letter, maar de EU legde wel enkele garanties vast om de bezorgdheid bij de kiezers weg te nemen. Ierland behoudt zijn militaire neutraliteit en hoeft niet bang te zijn dat het iets van de volledige zeggenschap over de tarieven van de belastingen en over ethische kwesties als abortus verliest, luidden de toezeggingen. De regering in Dublin was tevreden en schreef een tweede referendum uit. De Ierse burgers gaan deze week op herhaling. Bij groen licht van hun kant resten er twee obstakels. In Polen en Tsjechië hebben de parlementen al hun instemming betuigd met het verdrag, maar moeten de presidenten er nog hun handtekening onder zetten. Met name de situatie in laatstgenoemde natie vormt een onzekere factor.

Wellicht spannen in Tsjechië tegenstanders een nieuwe rechtszaak aan. Dat zou president Klaus, die bekendheid geniet als een euroscepticus pur sang en die vindt dat er te veel bevoegdheden worden overgedragen aan Brussel, een argument verschaffen om de zaak te vertragen.

Blijven verdere tegenslagen echter uit, dan kan ‘Lissabon’ op 1 januari 2010 van kracht worden, ruim negen jaar na de eerste stappen op de weg ernaartoe.