Dit verhaal is ook te beluisteren via onderstaande player.

Als kind verslond ik de avonturen van het zeevarende beertje Pol. Bijna letterlijk, want vrijwel elke wereldreis van Pol en zijn beestenbemanning eindigde met het verorberen van een torenhoge stapel pannenkoeken – mét jam. Het was mijn droom ooit ook eens mijn bestek in zo’n dampende, druipende deegberg te mogen steken en zes, zeven pannenkoeken tegelijk aan mijn vork te rijgen. Helaas waren noch vorken, noch pannenkoeken, noch mijn zevenjarige maag op een dergelijk festijn gemaakt. Bij dromen bleef het – en dat is misschien niet eens zo erg. Er zijn tenslotte maar weinig gerechten waarbij je je zo aan allerlei exotische toppings te buiten kunt gaan als de eenvoudige Hollandse pannenkoek. Waarom jezelf tot bramenjam beperken als je ook banaan, bastognekruimels of boerenjongens als beleg kunt krijgen?

Sint-Pannekoek

Deze vrijdag kan ik, en met mij alle spek-met-stroopminnende Nederlanders, mijn hart ophalen. Het is namelijk Nationale Pannenkoekdag: een initiatief van bakmixproducent Koopmans, pannenmerk Tefal en margarinemaker Blue Band. Op deze dag, die al sinds 2007 jaarlijks wordt gevierd, worden niet alleen in gezinnen, maar ook op scholen en bedrijven in groten getale pannenkoeken omgedraaid. Samen bakken en eten zorgt voor verbondenheid, is het idee. Zo kunnen scholen zich inschrijven voor een heus pannenkoekenfeest, waarbij kinderen met elkaar aan het bakken slaan voor inwoners van een oudereninstelling. Hiervoor stelt de organisatie zelfs een startpakket beschikbaar met onder meer tafelkleden, koksmutsen, placemats, genoeg bakmix voor honderd pannenkoeken en zelfs twee heuse pannenkoekenpannen.

4 april is echter niet de enige dag in het jaar waarop we in Nederland massaal naar de koekenpan grijpen. Op 29 november wordt door veel mensen Sint-Pannekoek gevierd. Deze dag, waarop tafelgenoten een pannenkoek op hun hoofd leggen en elkaar een vrolijke en gezegende Sint-Pannekoek toewensen, werd in 1986 bedacht door striptekenaar Jan Kruis. In een aflevering van zijn Libelle-strip ”Jan, Jans en de kinderen” heeft jongste dochter Catootje geen zin in boontjes. Haar opa zuigt daarom ter plekke deze „oude Rotterdamse traditie” uit zijn duim. Sint-Pannekoek (zonder tussen-n, want die werd pas in 1995 in de Nederlandse spelling geïntroduceerd) was een feit.

Koekenbakster

Maar liefst twee feestdagen voor één simpel gerecht – zover hebben zelfs de oer-Hollandse snert en stamppot het niet gebracht. Wat maakt de pannenkoek toch zo populair in ons land? En hoe eten we ’m het liefst?

De pannenkoek zit in onze cultuur ingebakken. Uit onderzoek dat de organisatie van de Nationale Pannenkoekdag in 2016 hield, blijkt dat een op de drie Nederlanders hem minstens een keer per maand op het menu heeft staan. Veel mensen zijn dan ook letterlijk met pannenkoeken opgegroeid. In de literatuur (Paul Biegels ”Kleine kapitein”, die zich met zijn bootje en bemanning al pannenkoeken bakkend door de hevigste stormen slaat), de kinderliedjes (Elsje Fiederelsje en haar moeder) en de schilderkunst (”De koekenbakster” van Rembrandt van Rijn) ligt de pannenkoek al eeuwenlang stevig verankerd.

Zelfs ijsmummie Ötzi had voor zijn dood waarschijnlijk een soort tarwepannenkoek naar binnen gewerkt

De geschiedenis van dit eenvoudige doch voedzame maal gaat dan ook al even terug. Hoewel het eerste geschreven recept pas opduikt in een kookboek uit 1439, werden pannenkoeken wereldwijd al veel langer gegeten. Zo schreef de Griekse dichter Magnes, die in de 5e eeuw voor Christus leefde, in een van zijn werken al over tagénias: platte koeken van meel, olijfolie, honing en gestremde melk, die in een pan boven het vuur werden gebakken. Zelfs ijsmummie Ötzi uit de kopertijd had voor zijn dood waarschijnlijk een soort tarwepannenkoek naar binnen gewerkt.

Betoverd beslag

Dat de pannenkoek al zo lang zo veel populariteit geniet, is geen wonder. Behalve dat het gerecht eenvoudig te bereiden is, heb je er ook nog eens slechts een handvol ingrediënten voor nodig. Voor boerenfamilies waren melk, eieren en bloem altijd binnen handbereik. Wie weinig te verteren had, kon ook met goedkopere meelsoorten zoals gerstemeel en boekweitmeel nog altijd een prima maaltijd op tafel zetten. Voor mijnwerkers of houthakkers was het bovendien een makkelijk mee te nemen lunch, die zelfs wanneer hij afgekoeld was een smakelijke en stevige bodem legde in de magen van de hardwerkende mannen.

In de middeleeuwen kreeg de pannenkoek voor het eerst een feestelijk tintje. Tijdens de vastenperiode voorafgaand aan Pasen was het voor de rooms-katholieke gelovigen namelijk verboden om zuivel of vlees te eten. Op Vastenavond (de dag vóór Aswoensdag, waarop de veertigdagentijd inging) moesten dus nog gauw alle restjes eieren en melk worden opgemaakt. De pannenkoek leende zich hier uitstekend voor. In Engeland kwam Shrove Tuesday (wat zoveel betekent als boetedinsdag) bekend te staan als Pancake Day. De kerkklokken die de kerkgangers ’s avonds opriepen om voor het ingaan van de vasten nog te komen biechten, kregen hier na verloop van tijd zelfs de naam pannenkoekenklokken toebedeeld.

Omdat veel mensen op deze avond nog even flink de teugels lieten vieren voordat de sobere vastentijd begon en zich behalve aan pannenkoeken ook aan allerlei werelds vermaak te buiten gingen, was Pancake Day de niet-vastende protestanten een doorn in het oog. Zo meende een protestants dichter in 1620 zelfs dat het pannenkoekenbeslag naast melk en eieren ook „magische betoveringen” bevatte, die er samen met het geluid van de klokken voor zorgden dat „duizenden mensen hun manieren en menselijkheid vergaten”.

Klaar is Jan

Nog altijd belanden pannenkoeken vooral op tafel wanneer er iets te vieren valt. Verjaardagen, jubilea, de eerste dag van de vakantie of als afsluiting van een dagje uit: de pannenkoek is, samen met de andere populaire p’s, een echt feestgerecht geworden. Wie vandaag de dag zijn tanden in een stevige pannenkoek wil zetten, hoeft daar echter allang geen kippen of koeien meer voor te houden. Sinds in 1889 in Amerika de pannenkoekenmix werd geïntroduceerd, is bakken een eitje geworden. Aan sommige mixen hoef je alleen maar water of melk toe te voegen. Even goed schudden met de plastic fles, en klaar is Kees. Of Jan – als je kiest voor dit bekende kant-en-klare pannenkoekenmerk uit een pakje, waarbij je je ontbijt, lunch of diner na een minuutje in de magnetron zó op je bord kunt schuiven.

Met 339 pannenkoekenhuizen in Nederland is er altijd wel een zaak in de buurt

Op zoek naar iets meer kwaliteit, of geen zin om zelf in de keuken te staan? Dan vind je in een pannenkoekenrestaurant ongetwijfeld iets van je gading. Met 339 pannenkoekenhuizen door heel Nederland (waarvan er maar liefst 4 in het koninklijke pannenkoekendorp Lage Vuursche te vinden zijn) is er altijd wel een zaak in de buurt waar ze jouw favoriete geitenkaas-met-honingspecialiteit serveren.

Pannenkoekenhuizen zijn én blijven geliefd, zo blijkt uit de cijfers van ABN AMRO. Tussen 2010 en 2024 groeide het aantal pannenkoekenrestaurants zelfs met 12 procent. De ontspannen en knusse sfeer (niet zelden versterkt door de kenmerkende roodgeruite gordijntjes), de vaak gunstige ligging aan wandel- of fietsroutes en de combinatie met een klimbos of een speeltuin trekken onverminderd bezoekers. Vooral opa’s en oma’s nemen hun kleinkinderen regelmatig mee uit eten, getuige het onderzoek.

Toch geven de meeste mensen nog altijd de voorkeur aan een zelfgebakken pannenkoek. Maar liefst 89 procent van de Nederlanders zegt het allerliefst zelf achter het fornuis te staan. Voor hen geen Dubaipannenkoek of kimchitopping, maar gewoon beleg van stroop of poedersuiker. Een koekje van eigen deeg smaakt uiteindelijk toch het best.