Zondag 27 januari. In Letland gaan alle alarmbellen af nadat een onderzeese glasvezelkabel tussen de Baltische staat en Zweden beschadigd blijkt. De Letse marine stuurt een patrouille om een schip te inspecteren dat mogelijk de schade veroorzaakte. De bulkcarrier Michalis San wordt aangemerkt als „verdacht vaartuig” omdat het zich in de buurt van het incident bevond.

De gebeurtenis staat niet op zichzelf. De laatste jaren raakten al verschillende onderzeese kabels beschadigd. Westerse functionarissen vrezen dat bij het recente voorval –net als in de andere gevallen– sprake is van opzettelijke sabotage door Rusland.

Pakweg anderhalve maand eerder is het ook in Roemenië onrustig. Niet vanwege sabotage, maar door een beslissing van het hooggerechtshof. De tweede ronde van de presidentsverkiezingen in het land wordt afgelast, omdat Rusland volgens de Roemeense autoriteiten had geprobeerd de stembusgang te beïnvloeden en te ontregelen, zo oordeelt het Constitutionele Hof.

De eerste ronde werd in november verrassend gewonnen door de onbekende partijloze kandidaat Calin Georgescu. Hij werd groot op TikTok met rechtsradicale, nationalistische en pro-Russische uitspraken. Volgens de Roemeense Veiligheidsraad had hij geprofiteerd van een gecoördineerde en betaalde campagne op TikTok.

Hillary Clinton

De incidenten zijn kenmerkend voor de schaduwoorlog die Rusland tegen het Westen voert, zegt Aartsma, die verbonden is aan Instituut Clingendael. „Moskou is in oorlog met Kyiv, maar is van mening dat het ook in een essentiële strijd met het Westen is verwikkeld. Die conflictvoering gebeurt door spionage, sabotage en beïnvloeding, onder meer door middel van desinformatie.”

Vandaag de dag halen vooral de sabotageacties de krant. Dat is begrijpelijk, stelt de inlichtingenexpert. „De incidenten rijgen zich aaneen en onze onderzeese infrastructuur blijkt kwetsbaar. Tegelijkertijd onderschatten we het gevaar van heimelijke beïnvloedingscampagnes op onze open samenlevingen. Het is een groot goed dat er ruimte is voor ieders mening, maar dat zorgt er wel voor dat landen als Rusland hier –met name op sociale media– makkelijk misbruik van kunnen maken.”

Op het moment dat Russische spionageschepen boven kabels varen, is het aannemelijk dat er iets gebeurt, al blijft het volgens Aartsma lastig om betrokkenheid van Moskou te bewijzen en er juridisch iets tegen te doen. „Toch is desinformatie nog moeilijker aan te tonen, want wat klopt wel? En wat niet? En wie zit er achter een account? Berichten die snel en vaak worden gedeeld, komen soms uitermate geloofwaardig over.”

Overigens is desinformatie een lastige term, stelt de veiligheidsdeskundige. „Het beeld bestaat vaak dat het zou gaan om foutieve informatie. In de meeste gevallen gaat het echter om kloppende informatie waar een kleine draai aan wordt gegeven. Soms zijn berichten zelfs volledig waar, maar de gevolgen toch desastreus. Kijk maar naar wat er in 2016 bij de Democratische Partij in Amerika gebeurde. Russische hackers gingen aan de haal met mails van de partijtop. Wikileaks –een website die allerlei soorten geheime documenten van overheidsinstellingen en bedrijven uit de hele wereld publiceert– maakte ze openbaar. Presidentskandidate Hillary Clinton kwam vervolgens in een slecht daglicht te staan. De mails waren dan wel niet foutief, maar stuurden toch het debat.”

Nepleven

In Europa zijn vooral landen als Finland, Zweden, Georgië, Moldavië en Roemenië belangrijke doelwitten voor Rusland. Dat is niet verrassend. Georgië en Moldavië behoren volgens het Kremlin tot de Russische invloedssfeer, Finland en Zweden traden recent toe tot de NAVO en Roemenië grenst aan Oekraïne en de Zwarte Zee.

Duitsland is eveneens een belangrijk doelwit. Dat komt volgens Aartsma doordat het land een belangrijke speler binnen de NAVO en de Europese Unie is. „Er bestaan bovendien historische banden tussen beide landen. Duitsland heeft belang bij een goede handel met Rusland en de Russen zijn lange tijd onderdeel geweest van het leven in Oost-Duitsland.”

Ook Nederland moet het gevaar dat van Rusland uitgaat niet onderschatten, zegt Aartsma. „De Noordzee ligt vol met kabels en pijpleidingen, die door Russische schepen worden gescand. Daarnaast vinden cyberaanvallen ook via Nederlandse servers plaats. Moskou maakt bovendien veel gebruik van zogenaamde illegals, spionnen die met een valse identiteit een nepleven opbouwen. Waarschijnlijk ook in Nederland.”

Zo zegt de Algemene Inlichtingen- en Veiligheidsdienst (AIVD) in juni 2022 te hebben voorkomen dat een Russische geheimagent als stagiair aan de slag kon bij het Internationaal Strafhof in Den Haag. Sergej Vladimirovitsj Tsjerkasov (36) deed zich volgens de AIVD voor als een Braziliaan met de naam Viktor Muller Ferreira, maar is in werkelijkheid een agent van de Russische militaire inlichtingendienst GROe.

Door een tip van een buitenlandse inlichtingendienst kon de spion snel in de kraag worden gevat. Daarmee wist de AIVD te voorkomen dat ‘Muller’ toegang zou hebben tot de computersystemen van het Strafhof.

Bomaanslagen

Een succes dus. Maar dat betekent volgens de inlichtingenexpert niet dat inmenging makkelijk tegen te gaan is. „Dat zie je bij de sabotageacties. De regelgeving bepaalt dat Rusland op heel veel plekken gewoon mag varen. En de Russische president Vladimir Poetin laat het vuile werk –ook als het gaat om spionage en beïnvloeding– graag door derden opknappen. Die weten soms niet eens dat ze het voor Rusland doen. Dat maakt het voor Moskou makkelijk om te zeggen dat ze er niets mee te maken hebben.”

De EU legde in december vorig jaar voor het eerst sancties op aan zestien mensen en drie bedrijven die verantwoordelijk worden gehouden voor „destabiliserende acties van Rusland in het buitenland”.

Op de lijst staat onder andere GROe-eenheid 29155, een geheime eenheid binnen de Russische militaire inlichtingendienst. Deze dienst is bekend om haar betrokkenheid bij buitenlandse moordpartijen en destabiliserende activiteiten zoals bomaanslagen en cyberaanvallen in heel Europa.

Dat is een goede stap, vindt Aartsma. „Maar we moeten niet de illusie hebben dat we de schaduwoorlog van Moskou daarmee kunnen stoppen. We zullen assertiever moeten handelen. Concreet betekent dat vaker patrouilleren, Russische schepen –wanneer dat juridisch kan– aan de ketting leggen en investeren in de inlichtingendiensten. Europa moet zijn tanden meer laten zien.”