Na een belletje met paus Fransiscus was het geregeld. President Biden kondigde begin deze week aan dat de executie van 37 van de in totaal 40 terdoodveroordeelden omgezet wordt in een levenslange gevangenisstraf. De maatregel kan niet teruggedraaid worden door president Trump, die eerder aankondigde de doodstraf weer nieuw leven in te blazen.

Biden staat sowieso te boek als gratieverlener. Halverwege december vestigde hij een opmerkelijk record, door van 1500 mensen de straf te verminderen. Volgens het Witte Huis gaat het om de grootste gratieverlening op één dag ooit. En begin deze maand verleende de president gratie aan zijn zoon. Hunter Biden werd in juni veroordeeld voor het overtreden van de wapenwet en bekende schuld in een belastingzaak. Door de gratie van zijn vader ontloopt hij de straf. De dubieuze actie leverde Biden veel kritiek op.

Zo spectaculair als in Amerika gaat het er bij ons niet aan toe. Maar ook in Nederland wordt vaker gratie verleend dan menigeen denkt. In de eerste driekwart jaar van 2024 werden er 579 gratieverzoeken ingediend, zo blijkt uit cijfers van het ministerie van Justitie en Veiligheid. Zo’n 15 procent van de aanvragen, 92 stuks, werd toegekend. Gratie gaat overigens niet alleen om het kwijtschelden of verminderen van een gevangenisstraf. Voor geldboetes vanaf 340 euro kan al een verzoek worden ingediend.

Krabbel

Gratie wordt in Nederland verleend bij koninklijk besluit, legt Paul Bovend’Eert, emeritus hoogleraar staatsrecht, uit. „Maar de rol van de koning is puur symbolisch. De staatssecretaris van Justitie beoordeelt de aanvragen en wint advies in bij de rechter en het openbaar ministerie. De koning hoeft alleen een krabbel te zetten onder het besluit.”

Dat die taak officieel gezien nog altijd bij de koning ligt, is volgens de emeritus hoogleraar een overblijfsel uit het verleden. „Het verlenen van gratie is een oud recht dat koningen toekwam. In de middeleeuwen werden bij het aantreden van een nieuwe vorst soms hele groepen gevangenen vrijgelaten. Dat was vaak een plechtig moment.” Ook in de Bijbel komt gratie voor, zoals bij de terechtstelling van Jezus. Als gebaar naar het volk geeft Pilatus aan Barabbas zijn vrijheid terug.

Vroeger waren veroordeelden vooral aan de willekeur en goedgunstigheid van een koning overgeleverd, zegt Bovend’Eert. Tegenwoordig zijn er eisen aan gratie gesteld. Zo moet er sprake zijn van veranderde omstandigheden, waarmee de rechter bij het uitspreken van het vonnis nog geen rekening heeft gehouden. Denk bijvoorbeeld aan een terminaal zieke gevangene die zijn laatste maanden thuis mag doorbrengen. Of de partner van een veroordeelde overlijdt en er is niemand anders die voor zijn kind kan zorgen.

Juliana

Symbolisch of niet, het Nederlandse koningshuis heeft in het verleden wel degelijk een beslissende rol gespeeld bij het verlenen van gratie, weet Bovend’Eert. Met de Vier van Breda als de meest in het oog springende zaak. „Dat waren vier Duitse oorlogsmisdadigers die ter dood veroordeeld waren”, verduidelijkt Bovend’Eert. „Wilhelmina had als koningin geen moeite met de doodstraf. Maar haar dochter Juliana wel.”

Als de nieuwe koningin een tijdje aan de macht is, dient het viertal een gratieverzoek in. Doel daarvan is om hun ophanden zijnde executie om te zetten in een levenslange gevangenisstraf. De politiek, die over de aanvraag gaat, verwerpt het verzoek. „Juliana hoefde alleen nog een handtekening onder dat besluit te zetten, maar dat weigerde ze.”

Volgens de emeritus hoogleraar liep de hele kwestie uit op een politieke rel. „Op den duur werd er zelfs advies ingewonnen bij de Hoge Raad. Die stelde ook dat de Duitsers geëxecuteerd moesten worden. Maar de koningin bleef weigeren.” Op den duur zwicht de politiek en wordt aan de vier mannen alsnog gratie verleend. In de jaren zestig en tachtig komen drie van hen zelfs helemaal vrij. Een van de bejaarde misdadigers overlijdt in gevangenschap.

Schoonvader

Dergelijke praktijken komen volgens de emeritus hoogleraar nu niet meer voor. „Juliana hield voet bij stuk. Maar we gaan ervan uit dat Willem-Alexander gewoon netjes meewerkt.” Volgens hem is dat ook beter. „Het verlenen van gratie moet niet samenhangen met één persoon, zoals dat in Amerika gebeurt. Op die manier ontstaat er corruptie.”

Dat Biden zijn zoon gratie heeft verleend, ziet Bovend’Eert vooral als een verlies voor de rechtstaat. „Het recht heeft zijn werk gedaan, maar de president grijpt in in het vonnis. Dat is niet alleen een inperking van de rechterlijke macht, maar ook het misbruiken van je macht voor persoonlijke doeleinden.” Volgens de deskundige stelden meer presidenten hun eigen belang boven het algemene nut. „Trump deed het door zijn schoonvader Charles Kushner gratie te verlenen. En Clinton deed het bij zijn halfbroer Roger.”