Een terugkerend verschijnsel is ook de lichte onenigheid die ik hierover in december heb met mijn geliefde. Zij vindt het maar niks, die kerstbomen. En ik snap dat. De kerstboom, dat is typisch een thema van wij tegen zij.

”Zij” die kerstbomen in hun huis hadden, dat waren de cultuurchristenen, de mensen voor wie Kerst alleen maar om gezelligheid draait en voor wie het Kind in de kribbe weinig te zeggen heeft. ”Wij” daarentegen wisten wel beter. Kerstbomen waren een teken van puur heidendom met een christelijk vernislaagje. Bomen omhakken en versieren, wordt dat niet al in Jeremia 10 verboden?

Maar hier in de Golf, waar niets christelijks in het straatbeeld is te zien en waar zelfs de kerken voor buitenlanders geen kruizen mogen hebben aan de buitenkant, ben ik die groene verlichte bomen steeds christelijker gaan interpreteren. Ze stralen op een donkere plaats een getuigenis uit met al hun lampjes: het Licht van de wereld is geboren!

Luther

Zo’n herinterpretatie van heidens gedachtegoed zou ik niet zomaar durven opbiechten, ware het niet dat ik er later een goede redenering bij vond. Wat blijkt: de kerstboom is helemaal niet heidens. Integendeel, het is een relatief jonge traditie (zoals trouwens wel vaker met tradities; die zijn meestal lang niet altijd zo oud als ze lijken) die stamt uit de tijd van de Reformatie en dan vooral uit lutherse hoek.

Volgens sommigen was het Maarten Luther zelf die al kerstbomen optuigde, maar dat verhaal lijkt te mooi om waar te zijn. Je kunt Luther niet overal voor gebruiken. Wél weten we dat de vroegste afbeeldingen van kerstbomen opduiken in West-Europa in de late 16e eeuw , waarschijnlijk om de paradijsboom van de kennis van goed en kwaad uit te beelden. Die boom maakt immers inzichtelijk waarom Christus moest komen: om de zonde van de mens te dragen en de verstoorde relatie tussen mens en God te herstellen.

In de 18e eeuw werd de kerstboom steeds populairder, aanvankelijk vooral onder Duitse lutheranen en daarna ook in Engeland en Amerika. Koningin Victoria promootte de boom openlijk in de 19e eeuw, waarna het snel ging.

Voor oude heidense, Germaanse tradities over de kerstboom is geen bewijs. Laat staan dat de kerstboom teruggaat tot het oude Kanaän uit de tijd van Jeremia. De kerstboom is protestants!

Kun je er dus geen kwaad mee doen? Natuurlijk wel. Uiteindelijk gaat het helemaal niet om die boom. Maar, zoals historicus Spencer McDaniel schrijft: als je iets de schuld wilt geven van het weghalen van Christus uit Kerst, „dan zou je eerder de schuld moeten geven aan het Amerikaanse kapitalisme van de twintigste en eenentwintigste eeuw dan aan het Kanaänitische heidendom van de zevende eeuw v.Chr. (of welke andere vorm van heidendom je ook maar wilt)”.

Midwinterfeest

Iets soortgelijks geldt voor de datum van Kerst. Ik heb altijd gemeend dat die datum was gekozen zodat de gekerstende Germanen hun midwinterfeest konden voortzetten, maar dan op een christelijke manier. De Vlaamse hoogleraar Marcel De Cleene schreef dit jaar nog een boekje waarin die vermeende heidense oorsprong van de kerstdatum uit de doeken wordt gedaan.

Ik schrijf ”vermeend”, want die opvatting is al enige tijd totaal achterhaald. In Nederland is het onder anderen de Oldebroekse predikant M.J. Schuurman die daar herhaaldelijk een punt van heeft gemaakt. Hij baseert zich op grondig onderzoek uit de Angelsaksische wereld, zoals ”The Oxford Handbook of Christmas” .

Het idee van Kerst als een Germaans midwinterfeest komt uit een sprookje van Grimm

Ds. Schuurman wijst erop dat dit idee van Kerst als een Germaans midwinterfeest uit een sprookje van Grimm komt, helemaal passend in de 19e eeuw, toen vooruitstrevende theologen hun best deden om alle christelijke gebruiken een heidense oorsprong te geven.

Uit het genoemde onderzoek echter blijkt ondubbelzinnig dat de datum van 25 december al uit de 4e eeuw stamt, en niet uit de toen nog ongekerstende regio van de Germanen, maar uit Rome. Daar bediscussieerden geestelijken destijds uitvoerig de mogelijke datum van de geboorte van Christus.

Er zijn verschillende theorieën over hoe ze tot de kerstdatum gekomen zijn, maar een belangrijke is deze: ze gingen ervan uit dat Christus’ conceptie op dezelfde datum zou hebben plaatsgevonden als Zijn dood en opstanding. Die vonden plaats rond 25 maart. Tel daar negen maanden bij op (de tijd dat Maria zwanger is geweest) en je komt uit op 25 december.

Die datum was trouwens niet onomstreden, want de kerken buiten het Romeinse Rijk hadden al een andere datum voor Kerst : 6 januari. Die houden ze nog steeds aan. Hoe dan ook, met de Germaanse zonnewende heeft de datum in elk geval niets te maken.

Lang verhaal kort: ik denk dat ik deze weken onbekommerd van kerstbomen ga genieten hier in het Midden-Oosten. Maar om de lieve vrede te bewaren kan ik ook leven met een kerstkransje of een ander hulstachtig versiersel. Niet dat dat nu zo anders is, maar het is vreemd genoeg sociaal meer acceptabel.

Journalist Jacob Hoekman speurt in de geschiedenis naar antwoorden op weerbarstige vragen bij het nieuws.