De Benelux wilde er liefst zo min mogelijk ruchtbaarheid aan geven. Maar daar had de Fransman Giscard d’Estaing zo tegen de Kerst van 1974 lak aan. „Frankrijk en Duitsland kunnen zich nu eenmaal meer veroorloven dan de kleinere lidstaten”, zegt de Nederlandse journalist en correspondent in Brussel, Jan Werts.

Met vijftig jaar aan journalistieke ervaring geldt Werts als dé autoriteit als het gaat over de Europese Raad. Hij was erbij in maart 1975 in Dublin en was sindsdien altijd erbij als de regeringsleiders van de EU op EU-toppen bijeenkwamen – meer dan 250 keer. Twee keer per halfjaar spreken de EU-leiders elkaar om de politieke beleidslijnen en prioriteiten van de EU te bepalen. Nadat Werts in 1991 erop promoveerde, schreef hij er in 2022 een boek over: ”The European Council in the Era of Crises” (De Europese Raad in tijden van crisis).

Frankrijk en Duitsland waren vanaf het begin dé motor achter de Europese Raad, stelt u in uw boek. Kunt u dat uitleggen?

Werts: „De Franse president Charles de Gaulle wilde in de jaren 60 een gremium vormen waarin Europese leiders regelmatig zouden samenkomen. Maar daar staken Nederland en België een stokje voor uit vrees voor Frans-Duitse overheersing.

Midden jaren 70 zat de Europese samenwerking echter muurvast. De Franse president Giscard d’Estaing (1974-1981) lanceerde toen opnieuw het plannetje. Hij wist zijn Duitse vriend, bondskanselier Helmut Schmidt (1974-1982), om te praten en ook onze premier Joop den Uyl (1973-1977) was er niet op tegen, vertelde hij me later. Toen Giscard d’Estaing Brussel voorstelde als standplaats voor toppen, was ook premier Leo Tindemans (1974-1978) van België, die ik goed heb gekend, voor. In december 1974  werd de Europese Raad opgericht. Zonder secretariaat, want het mocht niet te belangrijk worden, vond de Benelux.

De eerste top was in maart 1975 in Dublin Castle, omdat het roulerende voorzitterschap van de raad van ministers in handen was van Ierland. Nu worden EU-toppen in het Europagebouw in Brussel gehouden. Sinds 2009 kent de Europese Raad ook een vaste voorzitter en wordt het als officiële EU-instelling erkend.”

Steeds als er een crisis is in de EU, nemen de regeringsleiders een beslissing - Jan Werts, EU-correspondent

Tegenwoordig zien we de Europese Raad als een heel belangrijk orgaan. Het heeft geen wetgevende bevoegdheid, maar wordt wél gezien als motor achter de Europese integratie. Hoe ziet u dat?

„Van meet af aan was duidelijk dat de Europese Raad belangrijker zou zijn dan de Europese Commissie, de Raad of het Europees Parlement. Als de regeringsleiders er niet uitkomen, wie dan wel?  Geen ander orgaan heeft het gezag om in crisistijd knopen door te hakken. Het eerste woord en laatste woord is in de EU aan de regeringsleiders in de Europese Raad.

De Duitse Bondskanselier Angela Merkel (2005-2021) gebruikte er de term ”Chefsache” voor: tijdens een crisis in de EU, neemt de Europese Raad altijd een beslissing. Zo werd tijdens de eurozonecrisis door de regeringsleiders besloten Griekenland te hulp te schieten, met de vluchtelingencrisis regelden EU-leiders de Turkijedeal, en met de pandemie was het niet anders bij het besluit tot oprichting van het coronaherstelfonds.”

Hoeveel invloed heeft de Europese Commissie ten opzichte van de Europese Raad?

„De invloed van de Commissie hangt sterk af van de voorzitter. Onder Jacques Delors (1985-1995) had de Commissie een ijzersterke positie, is mijn analyse. Daarna hadden we een periode met minder sterke voorzitters, zoals José Manuel Barroso (2004-2014) en Jean-Claude Juncker (2014-2019). Nu zien we dat de Commissie aan invloed wint: Ursula von der Leyen (2019-) wordt als machtiger beschouwd dan Raadsvoorzitter Charles Michel (2019-2024). Als de Commissievoorzitter het slim speelt, stelt ze zich dienstbaar op en stemt haar voorstellen af op de wensen van de lidstaten. De Europese Raad is nu eenmaal politiek gezien de baas.”

En het Europees Parlement?

„Grappig is dat het Parlement haar positie grotendeels dankt aan de totstandkoming van de Europese Raad. De Fransen deden toen de  toezegging dat het Europees Parlement voortaan rechtstreeks verkozen zou worden, zodat die als tegenkracht zou kunnen fungeren. Daarvoor waren nationale parlementariërs ook nog eens parttime Europarlementariër.

Overigens vind ik het mandaat van het Europees Parlement nog steeds erg mager. In sommige lidstaten gaat maar iets meer dan een kwart van de bevolking met Europese verkiezingen naar de stembus. Vraag in Nederland wie er in het Europees Parlement zitten; vrijwel niemand die het weet. Waarom? Omdat het parlement te ver afstaat van de bevolking.”

„Als Frankrijk en Duitsland iets willen, dan zal het vroeg of laat gebeuren” - Jan Werts, EU-correspondent

Wat bepaalt het aanzien van een regeringsleider in de Europese Raad?

„Welk land vertegenwoordig je? De Franse president en de Duitse bondskanselier zijn het belangrijkst aan tafel, puur omdat ze de grootste lidstaten vertegenwoordigen. Als Frankrijk en Duitsland iets willen, dan zal het vroeg of laat gebeuren, is mijn ervaring.

Niet dat de kwaliteit van de leider er niet toe doet. Premier Mark Rutte werd in zijn eerste jaren over het hoofd gezien, zoals de meeste leiders van kleine lidstaten. Maar geleidelijk won hij aan invloed. Na vijf jaar premierschap kwamen er ook steeds meer internationale media naar zijn persconferenties na afloop van EU-toppen. Zij hadden door: die Rutte is belangrijk aan tafel.”

Lag dat aan Ruttes ervaring? Of had hij meer in zijn mars?

„Rutte was invloedrijk, omdat hij de details kende. Aan tafel behoorde hij tot de enkelingen die de dossierkennis in hun binnenzak hadden. Dat gaf hem een voorsprong in de besprekingen.

Bij alle grote crises van de laatste jaren was Rutte nauw betrokken bij het zoeken naar een oplossing. Naar inwonertal is Nederland pas nummer 6 in de EU. Maar onder Rutte werd er na Frankrijk en Duitsland al gauw naar Nederland gekeken.”

Hoe deed premier Dick Schoof het tijdens zijn eerste EU-top in oktober?

„Daar valt nog niet veel over te zeggen. We moeten afwachten hoe dat zich ontwikkelt als hij een tijdje meedraait – al weten we niet hoelang het kabinet nog op het pluche zit.

In de Nederlandse media gaat er veel aandacht uit naar zijn partijloosheid. Maar dat speelt geen enkele rol in de Europese Raad. Daar gaat het om de persoon.”

Vroeger waren de Nederlandse premier en zijn Britse collega in de Europese Raad vaak twee handen op één buik. Wie zijn sinds de brexit onze partners aan tafel?

„We hebben niet meer een standaardpartner aan tafel. Vraag het een diplomaat, dan is het ”Duitsland”. Maar vaak zoeken we per onderwerp onze medestanders. Zoals in 2020 tijdens de onderhandelingen over het coronaherstelfonds. Die zou aanvankelijk 2000 miljard euro –twee keer de EU-begroting– bedragen. Toen hebben we met een coalitie van zuinige landen, waaronder Denemarken, Oostenrijk, Finland en Zweden, en met de stilzwijgende steun van Duitsland het bedrag omlaag gekregen naar 750 miljard euro.”

Wie zijn de belangrijke spelers in de Europese Raad nu de Duitsland en Frankrijk in een politieke crisis zitten?

„Duitsland en Frankrijk blijven belangrijk, ook nu ze in een crisis zitten. Een andere belangrijke speler is momenteel de Spaanse premier Pedro Sánchez. Sluit ook Viktor Orbán niet uit. Het is steeds onderhandelen totdat ook de Hongaar een keertje meedoet. Orbán heeft negatieve invloed, maar dat is ook invloed.”