In het Duitse rijk, waar hij al een paar jaar diende, kon je in de jaren 1520 betrekkelijk veilig als volgeling van Luther je pastorale werk doen. Er moeten wel heel bijzondere omstandigheden geweest zijn die ertoe hebben geleid dat deze reformatorische prediker uit Nederland in Noord-Duitsland omgebracht werd, 500 jaar geleden.

Generaal

Hendrik van Zutphen was in 1489 geboren in de Gelderse stad Zutphen en had daar (of in Deventer van de Broeders des Gemenen Levens?) onderwijs ontvangen, waarbij bleek dat hij veel belangstelling toonde voor een leven als augustijner monnik. Dat kon in de Nederlanden op beperkte schaal. Er waren weinig kloosters waar men zich bij die orde kon aansluiten: in Dordrecht, Middelburg, Maastricht, Appingedam, Haarlem en Enkhuizen. Uiteindelijk liet Hendrik zich in 1508 in Wittenberg inschrijven bij de pas gestichte universiteit, de Leucorea, waar hij leefde in de augustijnse traditie van kloostervernieuwing. In de lijst van Nederlandse studenten in Wittenberg lezen we daarover het volgende bij 1598: ”Frater Hinricus Gelrie de Zut-phania, Ord. S. Augustini”.

Deze orde stond onder vriendelijk maar waakzaam toezicht van Johann von Staupitz, de ‘generaal’ van de augustijnen. Hier ontmoette Hendrik de zes jaar oudere Maarten Luther, die in 1512 hoogleraar werd, maar van een speciale band tussen hen is niets bekend. Toen Hendrik in 1514 als lector naar het augustijner klooster van Keulen vertrok, was er van een door Luther ontworpen reformatorische theologie nog geen sprake. Hoogstens leefde er in Wittenberg een vrij sterke afkeer van de scholastiek en tevens een sterke voorkeur voor Bijbelgetrouwe uitleg zonder binding aan de traditie van de pauselijke kerk.

Kloosterhervorming

In 1516 keerde Van Zutphen terug naar de Nederlanden om er in Dordrecht prior te worden van het augustijnenklooster. Hij nam hier de kloosterhervorming voortvarend ter hand – de gehoorzaamheid aan de leidinggevenden moest beter. Luther was er niet bepaald mee ingenomen. Het was een signaal van het ontbreken van verstandige soepelheid en gematigdheid. Ook Dordtse moeiten van na 1517 vormden geen aanwijzing dat er sprake was van een begin van de lutherse reformatie. Maar het werd Hendrik van Zutphen wel duidelijk dat er in Wittenberg fundamentele ontwikkelingen plaatsvonden.

In het najaar van 1519 reisde hij opnieuw naar Wittenberg, om zich daar verder te bekwamen in de theologie. Begin 1521 –nog vóór Luther zich voor de keizer moest verantwoorden– behaalde Van Zutphen een academische graad, waarbij hij de verdediging op zich nam van stellingen over de rechtvaardiging door het geloof. In het najaar van 1521 volgde een nieuw academisch dispuut over het thema ”het hogepriesterschap van Christus en het misoffer”. Zo werd Hendrik van Zutphen een betrokken geestelijk leider van de Reformatie.

Nieuwe leer

In de zomer van 1522 keerde Van Zutphen terug naar de Lage Landen, nu naar het augustijnenklooster te Antwerpen. Daar was de ‘nieuwe leer’ van Luther duidelijk doorgedrongen: de prior Jacobus Praepositus (ook wel: Proost of Probst) werd hiervoor verantwoordelijk gesteld en daarom gearresteerd en gevangengezet. Zijn verhaal moeten we even inzien. Praepositus stond in direct contact met Luther en had hem enkele jaren meegemaakt in Erfurt en Wittenberg. In Antwerpen preekte hij openlijk in lutherse geest – Erasmus kon dat in 1519 erg waarderen: deze man liet de fabels achter zich en was ook niet uit op winstbejag, aldus de christenhumanist.

In 1521 was hij in gezelschap van Hendrik van Zutphen weer in Wittenberg om ook zijn academische graad te behalen. Bij terugkeer in Antwerpen, eind 1521, werd hij op grond van een ingediende klacht op last van de inquisitie gearresteerd. Hij moest zelfs in Brussel verschijnen voor de hoogste inquisiteur Frans van der Hulst. Deze zette hem na verhoor gevangen. Praepositus raakte zo onder de indruk van zijn naderende executie dat hij besloot zijn leerstellingen te herroepen – in het openbaar. Dat gebeurde op 9 februari 1522 in de Brusselse kathedraal van Sint-Michiel en Sint-Goedele. Daarna kreeg hij beperkte bewegingsvrijheid: hij mocht niet terug naar Antwerpen.

Daar was intussen Hendrik van Zutphen tot prior benoemd. En toen gebeurde met hem iets soortgelijks als met Praepositus: door zijn openlijke prediking in de geest van de lutherse reformatie werd ook Hendrik van Zutphen gearresteerd en in de Sint-Michielsabdij gevangengehouden. Maar hij werd daaruit bevrijd: een met hem sympathiserende menigte „Quade Wijffs” haalde de nieuwe prior er na een week weer uit. Hendrik vluchtte dadelijk via Enkhuizen naar Zutphen en vandaar naar de Noord-Duitse havenstad Bremen. We schrijven dan herfst 1523. In Brussel waren in de voorzomer van 1523 de twee Antwerpse monniken Hendrik Voes en Jan van Essen op de brandstapel levend verbrand. Hoe riskant was het in de Zuidelijke Nederlanden om uit te komen voor de nieuwe leer.

Bremen

Hoewel in de stad Bremen geen augustijnenklooster stond, waren er wel invloeden van deze kloostergroep aan te wijzen. Meerdere monniken van die orde wilden daar dat Hendrik van Zutphen het goddelijk Woord verkondigde naar de uitleg van Maarten Luther. Zo gebeurde dat dan ook op 9 november 1523 in de kapel van de Sint-Ansgarkerk – genoemd naar zendeling Ansgar(ius), de ”apostel van Noord-Duitsland” uit de 9e eeuw. Zijn prediking maakte diepe indruk. En wel zo dat men hem smeekte in Bremen te blijven als predikant. Dit verzoek werd ingewilligd met medeweten van Luther (die tijdelijk overste was van de augustijner orde) en van het stadsbestuur van Bremen. Zo hield Hendrik van Zutphen dagelijks (!) een preek in deze havenstad. Toch was het stadsbestuur ook behoedzaam: het vroeg aan Van Zutphen of hij zijn Wittenbergse stellingen over de rechtvaardiging door het geloof wel ter beoordeling wilde voorleggen aan de aartsbisschop van Bremen. Zonder problemen ging de stad steeds verder met de aanvaarding van de reformatorische geloofsinzichten. Het kwam zover dat men daar overging tot het beroepen van Jacobus Praepositus, de uit Brussel vrijgelaten ex-prior. Hij zou dienen in de Onze-Lieve-Vrouwekerk van Bremen. Ook de Amsterdammer J. Timan kwam uit Wittenberg over naar Bremen om er predikant te worden in de Sint-Maartenskerk.

Brandstapel

In november 1524 kreeg Hendrik van Zutphen een beroep naar Meldorf, een dorpje in de Deense regio Dithmarsen (nu: Holstein), aan welk beroep hij gehoor wenste te geven. Op zondag 4 december preekte hij uit het boek Romeinen over het meedelen van geestelijke gaven en over het dragen van de zwakken in het geloof. Daarna preekte hij in de nieuwe week ook meerdere keren, onder andere over de rechtvaardiging door het geloof. Dit alles stond de prior van het dominicanenklooster niet aan en deze organiseerde het verzet in samenwerking met de franciscanen. Deze prediking verbieden lukte niet en daarom koos de roomse partij voor een gewelddadige actie in de nacht van 9 op 10 december. Een menigte dronken gevoerde boeren drong het huis waar Van Zutphen woonde binnen en bond de prediker vast en martelde hem zwaar. Hij werd aan de staart van een boerenpaard vastgebonden en zo naar de plaats gesleept waar een brandstapel klaarstond. In de nanacht werd Hendrik van Zutphen levend verbrand.

Deze moord maakte diepe indruk op de mensen in Bremen en ook in Meldorf/Dithmarsen. Luther werd over dit drama geïnformeerd door Praepositus en schreef een troostbrief aan de gemeente te Bremen. In Meldorf/Dithmarsen werd al vrij snel een kerngroep actief voor de invoering van de Reformatie – wat na enkele jaren daar algemeen werd ingevoerd.