Zondag 17 november, 9.00 uur. Het Litouwse telecombedrijf Telia Lietuva meldt een plotselinge storing in het dataverkeer. „Die wordt niet veroorzaakt door een fout in onze systemen, maar door fysieke schade aan een onderzeese kabel”, aldus de exploitant. Later blijkt dat de 218 kilometer lange internetkabel tussen Litouwen en het Zweedse eiland Gotland –net voor de kust van Stockholm– is geraakt.

Een dag later, omstreeks 3.00 uur, laat de 1200 kilometer lange kabel tussen Helsinki en de Duitse haven van Rostock, die in 2016 in gebruik werd genomen, het afweten.

„Niemand gelooft dat deze kabels per ongeluk zijn doorgesneden”  - Boris Pistorius,  Duitse minister van Defensie

Kabelstoringen komen regelmatig voor, veroorzaakt door scheepsankers of grondbewegingen. Maar de plaats en het tijdstip –kort na elkaar– van de gebeurtenissen van deze week wekten argwaan in Europa. „Niemand gelooft dat deze kabels per ongeluk zijn doorgesneden”, verklaarde de Duitse minister van Defensie Boris Pistorius dinsdag.

Gps-signaal

Diezelfde dag zei Annalena Baerbock, de minister van Buitenlandse Zaken van Duitsland: „We hebben in Duitsland te maken met cyberaanvallen en pakketten die plotseling exploderen wanneer ze in vliegtuigen worden vervoerd. Dit kunnen niet louter toevalligheden zijn”.

Voorzichtiger was de Finse premier Petteri Orpo, die dinsdag zei dat het „nog niet mogelijk was om te zeggen of het een sabotagedaad is”.

Toch zijn er sterke aanwijzingen dat China, die de acties mogelijk met Rusland heeft gecoördineerd, een rol heeft gespeeld bij de incidenten. Het Chinese vrachtschip Yi Peng 3, dat vanuit de Russische havenstad Oest-Loega –nabij Sint-Petersburg– op weg was naar Egypte, bevond zich volgens positiegegevens van maritieme trackersites namelijk precies boven de datakabel tussen Duitsland en Finland op het moment dat de verbinding wegviel.

Vanwege eerdere gebeurtenissen, is de betrokkenheid van Moskou en Peking niet ondenkbaar. Zo werden eerder dit jaar de kabels van onderzeese sensoren voor de kust van Noorwegen gesaboteerd en waren er in Finland en Zweden verschillende inbraken in watertorens en waterverdeelcentra en kampten diverse Baltische staten met verstoringen van het gps-signaal.

Vreemde patronen

De Belgische nieuwssite VRT NWS publiceerde bovendien in september een onderzoek, dat wijst op verdachte Russische vaarbewegingen in de buurt van kritieke infrastructuur in de Noordzee en Baltische Zee sinds het begin van de oorlog in Oekraïne.

Onderzoekers hebben de vaarroutes van 72 gespecialiseerde Russische schepen die in staat zijn de zeebodem te onderzoeken, geanalyseerd. Zestien daarvan hebben zich in de onderzochte periode meermaals verdacht gedragen in Europese wateren, door bijvoorbeeld extreem traag te bewegen en vreemde patronen te varen. Op een aantal van de schepen waren bovendien gewapende soldaten aan boord.

Ook de niet-onderzoeksschepen –zoals vissersboten en containerschepen– blijken gevaarlijk. Van de vaartuigen die sinds begin dit jaar over de Noordzee zijn gevaren, waren er een zeventigtal ‘spookschepen’, schepen die hun AIS –een wereldwijd systeem om automatisch schepen te identificeren en te volgen–gedurende minstens vier uur hebben uitgezet en in die tijd minimaal 200 kilometer hebben afgelegd.

Antischeepsraketten

Voor de Russische president Vladimir Poetin is hybride oorlogvoering –een vorm van oorlog waarbij niet-militaire middelen worden ingezet om tegenstanders te verzwakken, naast of in plaats van militaire middelen– aantrekkelijk. Daarmee blijft hij onder de drempel van gewapend optreden, maar weet hij wel het Europese gevoel van veiligheid te raken. Vooralsnog lijken met name Noord-Europese landen kwetsbaar en dat is geen verrassing. Zowel Zweden als Finland trad dit jaar toe tot de NAVO en het eiland Gotland heeft een belangrijke strategische ligging.

Vanaf het eiland kunnen antischeepsraketten met een bereik van ongeveer 300 kilometer namelijk schepen op de Baltische Zee treffen. Bovendien is het een ideale plek om met radarsystemen het luchtruim boven de zee te controleren. Dat juist een datakabel naar Gotland geraakt is, lijkt daarom geen toeval.

Overigens loopt ook Nederland ernstig gevaar. Als een datakabel beschadigd wordt, is dat verlies vaak te ondervangen. Maar als er meerdere doorgeknipt worden, gaat het data- en internetverkeer in Nederland drastisch omlaag en kan de economie grotendeels tot stilstand komen. Het is bijvoorbeeld de vraag of treinen kunnen blijven rijden en vliegtuigen opstijgen zonder functionerende zeekabels.

Wegsturen

Van dat gevaar lijkt defensie zich bewust. Woensdag kwam het bericht dat ze private bedrijven wil inschakelen om te helpen bij patrouilles op de Noordzee. Het zou gaan om ongewapende schepen die moeten opletten wat andere vaartuigen doen.

De vraag is echter of dat sabotageacties kan tegengaan. Die kans is niet groot. Dat komt onder meer doordat er vrijheid van scheepvaart is en Russische schepen onderzoek mogen doen in de Exclusieve Economische Zone –het deel van kustwateren buiten de territoriale zone– (EEZ) van landen. Als daarbij een kabel kapotgaat, is het moeilijk te bewijzen dat er sprake is van opzet.

Wanneer het vermoeden bestaat dat Rusland niet met een vreedzaam doel opereert, kan Nederland besluiten schepen te observeren en het Kremlin via diplomatieke weg aanspreken. Maar een vaartuig zomaar wegsturen kan niet; daarvoor biedt het zeerechtverdrag geen ruimte. Rusland lijkt daarom –ook in de toekomst– ongestraft met zijn acties weg te kunnen komen.