Hoe pak ik demonstranten aan die lak hebben aan de regels? Die vraag houdt SGP’er Breunis van de Weerd in december 2020 bezig. In coronatijd moet hij als burgemeester van Nunspeet beslissen of hij de mobiele eenheid (ME) afstuurt op tientallen mensen die coronavoorschriften én afspraken met de gemeente aan hun laars lappen. „Onder de demonstranten zaten ook voetbalhooligans”, blikt hij terug op deze roerige periode.

Hij verbood dat een demonstratie tegen coronamaatregelen zou worden gehouden op het marktplein, pal voor het gemeentehuis. Wel bood Van de Weerd de demonstranten gelegenheid om ongeveer een kilometer verderop, bij het treinstation van het Veluwse dorp, hun grieven te uiten. Enkele tientallen demonstranten trokken echter tóch naar het marktplein.

„Voor mij was de vraag: geef ik de ME opdracht in te grijpen of laat ik de demonstranten hun gang gaan?” schetst Van de Weerd het dilemma. „Als de ME met de lange lat mensen zou verdrijven, had de boel kunnen escaleren. Dan hadden de demonstranten via sociale media medestanders kunnen optrommelen en vernielingen kunnen aanrichten. Nunspeet had ongetwijfeld het nieuws gehaald. Ik besloot niet in te grijpen. Na een kwartiertje schreeuwen dropen de demonstranten af.”

Of hij toen aan het schipperen was? „Nee, ik zou het woord schipperen niet willen gebruiken. Als burgemeester moet je met tact en wijsheid een inschatting maken.”

Stevig

Ook op grond van zijn eigen ervaringen heeft de voormalige burgemeester er geen behoefte aan af te geven op burgemeester Halsema van Amsterdam. Sterker nog, Van de Weerd uit waardering voor de burgemeester van GroenLinkshuize. „Voor iemand uit de linkse hoek neemt Halsema best stevige maatregelen. Mijn indruk is dat ze alle juridische instrumenten uit de kast heeft gehaald om de zaken in Amsterdam in goede banen te leiden. Rond de wedstrijd van Ajax tegen Maccabi Tel Aviv was massaal politie op de been. Dat de politie helaas min of meer machteloos stond ten opzichte van de hit-and-runacties, waarbij de daders Joden belaagden en er weer snel vandoor gingen, is te begrijpen. Na de jacht op Joden stelde Halsema een noodverordening in. Dat is een zeer vergaand middel.”

In roerige tijden staat een burgemeester „24 uur per dag” onder hoogspanning. „Achter de schermen overleg je volop binnen de driehoek, dus samen met de politiechef en de hoofdofficier van justitie. Kunnen we maatregelen juridisch verdedigen? Zijn ze in psychologisch opzicht ook verstandig? Adviseurs komen met allerlei invalshoeken, maar uiteindelijk sta je alleen. Een burgemeester is een soort opperbevelhebber. Jij bent degene die op de knop moet drukken, bijvoorbeeld om inzet van de ME in gang te zetten.”

„Voor iemand uit de linkse hoek neemt burgemeester Halsema van Amsterdam best stevige maatregelen” - Breunis van de Weerd, voorheen burgemeester Nunspeet

Als spanningen bestaan tussen bijvoorbeeld Joden en moslims, wordt van een burgemeester een „balanceeract” gevraagd, geeft Van de Weerd aan. „Aan de ene kant dien je op te treden tegen wetsovertreders. Intussen moet je boven de partijen staan en daarmee in gesprek blijven. Bestuurders doen er verstandig aan om geen al te grote woorden te gebruiken over bijvoorbeeld moslims. Onder moslims zitten extremisten, maar ook gematigden. Als je alle moslims in een verdachte hoek zet, kan dat er juist toe leiden dat gematigden extremer worden. Want die mensen voelen zich dan onheus bejegend en zetten de hakken in het zand.”

Intussen vraagt Van de Weerd zich af of bijvoorbeeld pro-Palestijnse demonstranten niet al te veel ruimte krijgen. „Dat sommige demonstranten hun gezicht bedekken, vind ik een drama. En moet je een –wat mij betreft– antisemitische slogan ”From the river to the sea, Palestine will be free” wel toestaan in de publieke ruimte? Ook zouden we na moeten denken over de nu geldende jurisprudentie dat demonstranten op zicht- en gehoorsafstand mogen staan van de tegenpartij.”

Hij zou er wel wat voor voelen dat lokale autoriteiten meer ruimte krijgen om bijvoorbeeld te bepalen dat betogers om veiligheidsredenen niet gelijktijdig met tegenstanders mogen demonstreren. De Tweede Kamer zou dan de wetgeving moeten veranderen. „Het belang van het demonstratierecht weegt nu wel erg zwaar. Als burgemeester heb je echter ook te waken over de openbare orde en veiligheid.”

Toch is Van de Weerd er huiverig voor om het demonstratierecht al te zeer aan banden te leggen. „Ik ben als christen tegen abortus. Als het demonstratierecht zou worden ingeperkt, kan dat ertoe leiden dat mensen niet meer vlak in de buurt van abortusklinieken mogen protesteren. Dat is dus de keerzijde van de medaille.”

Vredestichter

In tijden van maatschappelijke onrust dient een burgemeester „spanningen te dempen”, benadrukt Pieter Verhoeve, burgemeester van Gouda. De stad telt zo’n 76.000 inwoners van allerlei nationaliteiten. „Je bent vredestichter van beroep.” De onrust in Amsterdam en de oorlog in het Midden-Oosten raken ook Gouda stevig, merkt Verhoeve, die van SGP-huize is.

Verhoeve kreeg in zijn christelijke jeugd „liefde voor Israël” mee. „Vorig jaar bezocht ik met mijn dochter Jeruzalem, nadat ze was geslaagd op de Driestar. Na 7 oktober 2023 sprak ik me in Dortmund op een bijeenkomst van burgemeesters uit tegen antisemitisme.”

Intussen wil Verhoeve, betoogt hij, alle inwoners dienen. „Ik bedrijf geen partijpolitiek en maak geen onderscheid naar religie. Als burgemeester kies ik geen partij in het conflict in het Midden-Oosten. In Gouda wonen mensen die veel van Israël houden en burgers die veel van de Palestijnen houden. Ik heb beide groepen even lief. Een paar jaar geleden werd een ruit van een moskee ingegooid en kreeg de moskee een tekening van een galg door de bus. Dan stap ik op mijn fiets en spreek ik in de moskee een bemoedigend woord.”

„Als een ruit van de moskee ingegooid wordt, stap ik op de fiets en spreek ik in de moskee een bemoedigend woord” - Pieter Verhoeve, burgemeester Gouda

In Gouda ziet Verhoeve een forse toename van het aantal demonstraties, zeker ook sinds de oorlog in Gaza. „Ooit werd er jaarlijks ongeveer één demonstratie in de stad gehouden, nu zijn dat er soms twee per maand.” Zorgen heeft hij over het feit dat manifestaties nogal wat politiecapaciteit opslokken. „Agenten die surveilleren bij een demonstratie kun je niet inzetten voor bijvoorbeeld inbraakpreventie.”

Ingrijpen bij demonstraties die uit de hand lopen, is iedere keer maatwerk, geeft Verhoeve aan. „Je moet heel precies weten wat je juridische mogelijkheden zijn. Zo protesteerden in Gouda onlangs tientallen mensen tegen de woningnood. Intussen kraakten enkelen een woning vlak bij de protestlocatie. Kraken is echter strafbaar, dus ontruimde de politie de woning. Maar mensen die in de buurt luidkeels protesteerden tegen woningnood mochten hun demonstratie voortzetten.”

Soms ontstaat een „kat-en-muisspel” tussen demonstranten en het gezag. Eind 2019 werd Verhoeve, toen net burgemeester in Gouda, geconfronteerd met boze boeren die met 200 trekkers de binnenstad in reden. „De protesterende boeren hadden hun manifestatie niet aangekondigd, terwijl dat wel had gemoeten. Ze veroorzaakten met hun trekkers onveilige situaties, bijvoorbeeld omdat toen kinderen op een kunstijsbaan in de buurt schaatsten.”

Verhoeve ging het gesprek met de betogers aan. „Ik snapte best dat de boeren getergd waren vanwege overheidsbeleid. Het is dan mijn taak om de spanningen te dempen. Als burgemeester ben je vluchtheuvel en schuurpaal tegelijk.”

Hij vindt het demonstratierecht een groot goed. „Dat Halsema dagenlang demonstraties in Amsterdam verbood, is best uitzonderlijk. Het vrije woord en de vrijheid van geweten behoren tot de kernwaardes van onze rechtstaat. Willem van Oranje pleitte er al voor. Je mag in beginsel geloven en roepen wat je wilt, zolang je de ander maar niet slaat. De geschiedenis leert dat meerderheden kunnen dwalen. Daarom moeten juist ook minderheden, dwarsdenkers, de ruimte krijgen te demonstreren. Hoezeer hun opvattingen dan ook kunnen schuren en irriteren.”

Zou een door menigeen als antisemitisch ervaren leus als ”From the river to the sea, Palestine will be free” moeten worden verboden? „Ik vind het een ongemakkelijke kreet, maar spreek me niet uit over de wenselijkheid van een verbod. Daar gaat justitie over.”

Graffiti

Vriendschappelijke contacten met migranten werpen hun vruchten af in gespannen tijden, beklemtoont René Verhulst, burgemeester van Ede. „In goede en slechte tijden” voert hij gesprekken met onder meer vertegenwoordigers van Marokkaanse en Turkse moskeeën en maatschappelijke organisaties. „Over bijvoorbeeld woningnood, een rotonde of een winkelcentrum.”

Recent besprak hij met onder meer moskeevertegenwoordigers de oorlog in Gaza. „Dat was een stevig gesprek. We hadden het over de terreur van Hamas en de bombardementen van Israël. Het grote goed is dat iedereen zijn mening kwijt kan.”

Onlangs was op diverse plekken in Ede met graffiti de Palestijnse vlag gekalkt, onder meer bij de Christelijke Hogeschool Ede. Verhulst deed zijn beklag bij buurtvaders. „Die graffiti vond ik toch wat provocerend. Buurtvaders hadden begrip voor mijn klacht dat het de spuigaten uitliep. Ze zorgden ervoor dat de graffiti werd verwijderd.”

Verhulst, van CDA-huize, vindt het belangrijk om bij gevoelige kwesties, zoals het Gazaconflict, „geen partij te kiezen”. „Kort na de terreur van 7 oktober gingen er stemmen op om de Israëlische vlag bij het raadhuis op te hangen. Toen heb ik gezegd: Dat moeten we niet doen, over een paar dagen vallen slachtoffers in Gaza. Ik wil niet in één bepaald kamp worden geplaatst.”

Hij koestert het demonstratierecht. „Als mensen dat recht willen inperken, denk ik meteen aan landen waar protesten de kop in worden gedrukt. Zo’n land willen we toch niet zijn?”

Wel dienen demonstranten zich aan de wet te houden, tekent hij aan. „De pro-Palestijnse bezetting van de Universiteit van Amsterdam ontaardde een paar maanden geleden in bruut geweld.” Burgemeesters kunnen eisen stellen aan een demonstratie. „Demonstranten mogen het verkeer niet in gevaar brengen. Een betoging kan worden verboden omdat er te weinig politie beschikbaar is of omdat de volksgezondheid in het geding is.”

„Nadat ik buurtvaders belde, werd in Ede graffiti van Palestijnse vlaggen verwijderd”  - René Verhulst, burgemeester Ede

Meer dan eens mengt Verhulst zich tussen demonstranten van diverse pluimage. Zo ging hij in coronatijd het gesprek aan met mensen die in een fakkeloptocht van leer trokken tegen vaccinaties en coronamaatregelen. „Ze vonden dat ze onder een dictatuur leefden. Ik probeerde mensen te begrijpen en kreeg ruimte om mijn eigen standpunt naar voren te brengen.”

In november 2021 ontstond opschudding voorafgaand aan een demonstratie in Harskamp (dat onder de gemeente Ede valt). De extreemrechtse Nederlandse Volks-Unie protesteerde tegen asielzoekers, verderop lieten demonstranten van het Anti-Fascistische Actie (AFA) een tegengeluid horen. Verhulst nam die zaterdag een kijkje bij beide groepen. Onlusten bleven uit. „Ik moest ook wel lachen. De Harskampers waren gewoon aan het werk of boodschappen aan het doen. Ze hadden amper tijd voor de demonstranten. Iemand riep tegen de extreemrechtse betogers: „Ga eens werken joh!” Zo’n opmerking tekent de mentaliteit in dat dorp.”