Zie het als een operatie bij mensen, zegt Taco Dibbits, de directeur van het Rijksmuseum. „De onderzoeksfase met scans kost steeds meer tijd, de operatie zelf juist steeds minder.”

Niet zo gek dat Dibbits een medische metafoor gebruikt om de restauratie van ”De Nachtwacht” te typeren die dinsdag is begonnen. De restaurateurs dragen weliswaar zwarte in plaats van witte jassen, maar het schouwspel heeft iets van een operatie of een anatomische les waarbij publiek mee kan kijken. Dat staat achter een grote glazen wand en ziet hoe vier restaurateurs op een steigerlift ”De Nachtwacht” ontdoen van zijn vernislaag.

Die laag is in 1975 aangebracht nadat een man met een mes op het schilderij had ingestoken. Het vernis uit die tijd is vergeeld, waardoor ”De Nachtwacht” almaar donkerder werd. Vooral de personen op de achtergrond staan met de jaren meer in de duisternis. Schilderijenrestaurateur Anna Krekeler verwacht dat na de restauratie de achtergrond „meer leesbaar wordt”.

Topografische kaart

Hoe dat eruitziet is rechtsonder al een beetje te zien, bij de trommelaar. Een van de restaurateurs propt een doekje in een buisje met oplosmiddel, haalt het er met een pincet uit en duwt het tegen de mouw van de trommelaar. Met een kwast zorgt zij ervoor dat elk stukje vernis in aanraking komt met het oplosmiddel. ”De Nachtwacht” is namelijk niet vlak, het is een topografische kaart met bergen en dalen. De hoogteverschillen gebruikte Rembrandt om diepte en schaduwen te creëren.

Het doekje met oplosmiddel op de mouw verkleurt als een oud stuk perkament. Het is de gele vernislaag die wordt opgenomen. Als de restaurateur het doekje verwijdert, ziet de mouw er anders uit. Lichter, en blauwer vooral. „Dat komt doordat het vernis is vergeeld en geel op blauw geeft groen”, zegt Krekeler. „De jurk van het brieflezende meisje van Vermeer was ook groen gekleurd”, zegt Dibbits. „Dat werd blauw nadat de vernislaag was verwijderd.”

„Na de restauratie zal de hond beter zichtbaar zijn” - Schilderijenrestaurateur Anna Krekeler

Zo lichtblauw als de mouw van de trommelaar onder het doekje vandaan komt, blijft hij niet. Als de verf een nieuwe vernislaag krijgt, keren de donkere tinten terug zodat er meer diepte in de mouw komt. Maar die blijft wel blauw in plaats van groen.

Aangename verrassingen

Als de vernislaag is verwijderd, is ”De Nachtwacht” te zien in „zijn naakte waarheid”, zegt Dibbits. Ook voor de bezoekers, want tijdens Operatie Nachtwacht, zoals het proces heet, blijft het schilderij vanachter de glazen wand zichtbaar voor publiek. In al zijn naaktheid toont het schilderij de sporen van zijn lange bestaan – behalve littekens van de messteken uit de jaren zeventig ook die van een zuuraanval uit de jaren negentig. Aanvankelijk dacht men dat alleen de vernislaag was beschadigd, maar uit recent onderzoek blijkt dat ook de verflaag enigszins is aangetast.

Het is steeds moeilijker te zien, maar links op het schilderij kijkt een hond omhoog naar de trommelaar. Die hond is „verpoetst”, zegt Krekeler. De verf is grotendeels verdwenen, waardoor de schets van de hond tevoorschijn komt. „Na de restauratie zal de hond beter zichtbaar zijn”, zegt Krekeler. „Maar we gaan hem natuurlijk niet opnieuw schilderen.”

Hoelang Operatie Nachtwacht nog duurt, is niet met zekerheid te zeggen. Krekeler houdt het op een paar jaar. Er kunnen altijd onvoorziene tegenvallers zijn. Maar ook aangename verrassingen. Dibbits verheugt zich op het schoonmaken van de man met zijn geweer, links op het schilderij. „Het gezicht van die man, het is bijna teder zoals hij naar zijn geweer kijkt, terwijl het toch een moordwapen is. Ik ben benieuwd wat daar onder vandaan komt.”